Business Management Paper III – Management and organisation development (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
व्यवस्थापन आिण संघटना िवकास - प�रचय
प्करर् संरचना
.० 8पĥĶt
. प्सSावना
. Óयवसरािन - वuपशĶzयt
.‘ Óयवसरािन - पव²ान, किा 5पि Óयवसाय
.४ Óयवसरािन 5पि Óयवसरािन कyशÐयांचt सSर
.“ Óयवसरािन पवचारांचा पवकास
.” भारSीय Óयवसरािन पवचारांची 8ÂøांSी
.• Óयवसरािनाची काय¥
.८ सारांश
.९ सवाधयाय
१.० 8पĥĶे (OBJECTIVES)
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• Óयवसरािनाची संकÐिना सिĶ करिt.
• Óयवसरािनाची वuपशĶzयt समKून Gtिt.
• Óयवसरािनाचt पवपवV 5याम सिĶ करिt.
• Óयवसरािनाचt सSर Kािून Gtिt.
•  Óया शSकाS 5वÔयक Óयवसरािन कyशÐयt 5पि ±मSा सिĶ करिt.
• Óयवसरािनाचt पवपवV पवचार 5पि ŀपĶकxन यावर चचा्थ करिt.
• भारSीय Óयवसरािन पवचारांची 8ÂøांSी 5पि सधया¸या युगाSीि Âयांची समि्थकSा
यांचt पवĴtfि करिt.
• पवपशĶ Óयवसाय संसरtSीि Óयवसरािनाची काय¥ पवसSpS करिt.
१.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
१.१.१ वर्वस्ािन - अ््य :
Óयवसरािन हा शÊद द uनंपदन KीवनाS सरा ्थस वािरिा KाSx. सामाÆय 8पĥĶ साधय
करÁयासाठी पKर t दxन पकंवा अपVक िxक >कý काम करSाS पSर t Óयवसरािन 5वÔयक munotes.in

Page 2

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
2 असSt. कtवb Óयावसापयक स ंसरांमधयtच नÓहt Sर सरकार, Łµिाियt, शu±पिक संसरा,
चråरNtबि ůसN 6Âयादी 6 Sर संसरांमधयt दtखीि हt 5वÔयक 5ह t. Óयवसरािन ह t 5Vुपनक
संसरtचt पवपशĶ अंग 5हt.
१.१.२ वरा´रा :
१. मेररी िाक्यर ZvिtN¸या मSt, "Óयवसरािन ही िxका ंĬारt कामt करून GtÁयाची किा
5हt.
२. ्हेʼnरी Zेरोल¸रा शÊदाS, "Óयवसरािन करि t ÌहिKt अंदाK करिt 5पि यxKना
करिt, संGपNS करिt, 5²ा दtिt, समÆवय करिt 5पि पनयंýि करिt.
‘. जॉज्य टेररी िåरभापfS करSाS , Óयवसरािन ही >क व tगbी प्पøया 5ह t जयामधयt
मनुÕय 5पि 6Sर स ंसाVनांचा वािर करून नम ूद कtिtिी 8पĥĶt पनपIJS करÁयासाठी
5पि िूि्थ करÁयासाठी पनयxKन , 5यxKन, कम्थचारी 5पि पनय ंýि यांचा समावtश
हxSx.
’. ्हrरोÐि कŌटzL ÌहिSाS Óयवसरािन ÌहिK t CिचाåरकåरÂया स ंGपNS गNांमVीि
िxकांĬारt 5पि Âयां¸याĬारt गxĶी िूि्थ करÁयाची किा.
१.२ वर्वस्ािन – ्वैपिĶzरे (ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ – CHARACTERISTICS )
Óयवसरािनाची महßविूि्थ वuपशĶzयt खािीिप्माि t सिĶ कtिी Kा9 शकSाS
१. वर्वस्ािन ्हरी >क प्पक्ररा आ्ह े –
Óयवसरािकांना Âयां¸या दuनंपदन 8िøमांमधयt काही काय¥ िार िाPावी िागSाS. ही
पनयxKन, 5यxKन, संचािन 5पि पनयंýि करÁयाची प्पøया 5हt. 8पĥĶt साधय
करÁयासाठी Óयवसरािकांना 8िøमांचt पनयxKन करावt िागSt, 5पि नंSर
8िøमांसाठी 5वÔयक संसाVनt 5यxपKS करिt, अVीनसरांना पनद¥पशS करिt
5पि शtवNी अVीनसरां¸या 8िøमांवर पनयंýि ठtविt 5वÔयक 5हt.

munotes.in

Page 3

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
3 २. वर्वस्ािन ्हरी पनर ंतर पक्ररा आ्ह े-
Óयवसरािन प्पøया Óयवसाय सरािन tिासून सुरू हxSt 5पि Óयवसाया¸या श tवNिय«S
चािू राहSt. संसरt¸या दuनंपदन कामकाKासाठी Óयवसरािन 5वÔयक 5ह t. ही >क
पनरंSर प्पøया 5ह t, कारि Sी Óयवसाय पNक tिय«S चािू राहSt.
‘. वर्वस्ािनासाOरी साम ूप्हक प्रÂनांचरी आ्वÔरकता असत े-
Óयवसरािनािा संसरtमधयt काम करिाöया सव ्थ िxकांकPून सामूपहक प्यÂनांची
5वÔयकSा असS t. सामाÆय संGNनाÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी ह t >क सांपGक
काय्थ 5हt. Âयामुbt याS सामूपहक वS्थनाचt >कìकरि समापवĶ 5ह t Ktिtकरून मानवी
प्यÂनांना समान 8पĥĶ t साधय करÁयासा ठी पनद¥पशS कtिt Kा9 शकSt.
’. वर्वस्ािन ्ह े धरेरापभमुि आ्हे-
ÓयवसरािनाS िàय 5पि िåरिाम महßवाच t असSाS. 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी
Óयवसरािकìय 8िøम राबवि t KाSाS. चांगÐया िåरिामा ंसाठी कpSी 5वÔयक
5हtS. िåरिाम 8¸च 8ÂिादकSा , संसाVनांचा 6ĶSम वािर, प्वp° कम्थचारी
6Âयादé¸या बाबSीS अस ू शकSाS.
“. वर्वस्ािन ्ह े स्व्य वरािक आ्हे-
Óयवसरािनाची स ंकÐिना Óयािक सवरूिाची 5ह t ÌहिKtच सव्थý िागू 5हt. हt
ÓयवसायाS Sस tच गuर-Óयावसापयक स ंसरा Kसt कì शu±पिक संसरा, Vमा्थदाय ůसN
6Âयादéमधयt वािरिt KाSt. Óयवसरािनाची Sßव t संसरtSीि सव्थ सSर, पवभाग,
कम्थचारी यांना िागू 5हtS.
”. वर्वस्ािन अम ूत्य आ्हे-
Óयवसरािन 8िøम पदसS नाहीS. Óयवसरािन िाहSा य tS नाही िि Óयवसरािनाची
8िपसरSी KािवS t 5पि अनुभवSा यtSt. Óयवसरािनाची प्भावीSा 8¸च नZा ,
संसरtSीि >कSा, संसरtची कvिōरtN प्पSमा 6Âयादé¸या रूिाS पदस ून यtSt.
•. वर्वस्ािन आपर् Âराचरी मालकी ्ह े पभनन आ्हेत-
Óयवसरािन 5पि मािकì समान असि t 5वÔयक नाही. मxठ zया संसरांमधयt,
भागVारक हt मािक असSाS 5पि Óयवसरािक Óयवसरािन काय ¥ िार िाPSाS.
–. वर्वस्ािन Fपतमान आ्ह े-
Óयवसरािनासाठी सK ्थनशीिSा 5पि नावीÆय 5वÔयक 5ह t. Óयवसरािका ंना
नवीन 8Âिादन t, नवीन पकZायSशीर प्पøया , नवीन कÐिना 6Âयादéचा िåरचय करून
दtिt 5वÔयक 5ह t. Pायनrपमक 5पि सK ्थनशीि Óयवसरािक स ंसरtिा यश पमbवून
दtSाS. munotes.in

Page 4

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
4 —. वर्वस्ािन सुस्ापित तß्वा ंचे िालन करते-
Óयवसरािन 8िøम चािवSाना, Óयवसरािकांनी सरापिS Sßवा ंचt िािन करिt
5वÔयक 5ह t. ही Sßवt कामाची पवभागिी , 5दtशाची >कSा, पदशा >कSा, पशसS 6.
१०. वर्वस्ािन ्हरी >क कला आ्ह े-
Óयवसरािन ही >क किा 5ह t कारि ÂयाS िxका ंĬारt कामt करिt समापवĶ असS t.
किा ही KÆमKाS प्पSभा असS t 5पि Âयासाठी कyशÐय t 5वÔयक असSाS. >क
किाकार Ìहि ून Óयवसरािक सK ्थनशीि असिt 5वÔयक 5ह t 5पि संसराÂमक
8पĥĶt साधय करÁयासाठी िxका ंĬारt काम करून G tÁयाचt कyशÐय असि t 5वÔयक
5हt.
११. वर्वस्ािन ्ह े >क प्व²ान आ्ह े-
Óयवसरािन हt >क शास्त्र 5ह t कारि St सव्थý िागू असिtÐया प्सरापिS Sßवा ंचt
िािन करSt. Óयवसरािन ह t >क सामापKक शास्त्र 5ह t कारि St िxकांशी संबंपVS
5हt.
१२. वर्वस्ािन वरा्वसापरक ŀपĶकोनाच े अनुसरर् करते-
5Vुपनक Óयवसरािका ंनी Óयावसापयक ŀपĶकxनाच t िािन करिt 5वÔयक 5ह t.
Óयावसापयक Óयवसरािक अपVकार सxिवSाS , पनि्थय GtÁयामधयt अVीनसरांचा
समावtश करSाS, अVीनसरांकPून सूचना 5मंपýS करSाS 6.
१‘. संFर्क ्हा वर्वस्ािनाला स्हाÍरक आ्ह े िरंतु तो वर्वस्ािनाचरी जाFा G े9
िकत ना्हरी-
संगिक Óयवसरािकांची Kागा Gt9 शकS नाहीS. Óयवसरािका ंची प्पSभा, कyशÐय,
सK्थनशीिSा 5पि अन ुभव संगिकाS 8ििÊV नाही. िर ंSु संगिकìकpS PtNा
Óयवसरािकांना ÂवåरS पनि्थय GtÁयास न³कìच मदS कर tि.
१’. वर्वस्ािन ्हरी >कापÂमक प्पक्ररा आ्ह े-
Óयवसरािन ही ” ‘M’ (>म) ची >कापÂमक प्पøया 5ह t. ” ‘M’ (>म) मधयt मनुÕयबb
(Men), सापहÂय (Material ), यंý (Machine ), िuसा (Money ), िĦS
(Method ) 5पि बाKार (Market ) यांचा समावtश हxSx. 8पĥĶt साधय करÁयासाठी
Óयवसरािकांना ही सव्थ संसाVनt प्भावीििt >कý करिt 5वÔयक 5ह t.
१“. वर्वस्ािन िåरपस्तरीजनर आ्ह े-
Óयवसरािनाचt पनि्थय िåरपसरSीन ुसार बदिSाS. Óयवसाय िया ्थवरिीय बदिां¸या
अVीन 5हt. Óयवसरािकांनी Âयां¸या पनि्थयांमधयt 5वÔयक बदि करून या बदिा ंना
प्पSसाद दtिt 5वÔयक 5ह t. Óयवसरािक सव ्थ िåरपसरSीS समान पनि ्थय Gt9 शकS
नाहीS. munotes.in

Page 5

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
5 आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. Óयावसापयक Óयवसरािक प्पSपनVी ----------- सुिूS्थ करSाS.
. Óयवसरािन Âया¸या ---------- िासून वtगbt 5हt.
ब) सिĶ करा :
. संगिक हा Óयवसरािनािा सहाÍयक 5ह t िरंSु Sx Óयवसरािनाची Kागा
Gt9 शकS नाही.
. Óयवसरािन हt सव्थ Óयािक 5हt.
क) िालरील प्ijांचरी 8°रे īा :
. Óयवसरािनािा सांपGक प्यÂनांची 5वÔयकSा का 5ह t?
. िåरपसरSीनुसार Óयवसरािन कस t बदिSt?
१.‘ वर्वस्ािन – प्व²ान, कला आपर् वर्वसार (ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ –
ȘS SȚIȜNȚȜ, Șȩȫ ȘND PȩȦȝȜSSIȦN )
१.‘.१ वर्वस्ािन — स्वłि:
KीवनाS वtगवtगÑया मागा«नी Óयवसरािनाची अंमिबKाविी मानवा¸या सामापKक
पवकासा¸या अवसर tिासून (काbािासून) हxSt. पसंVु-खxöयाSीि प्ाचीन संसकpSी, रxम, úीस,
भारSीय मंपदरांचt बांVकाम, SाKमहाि, 6पKपÈशयन समारकt, Kुनी चच्थ, पवपवV यxµयåरÂया
काय्थरS असिtÐया 8ियुक्तSा 5पि प्िािी 6Âयादी िुराSन काbािासून¸या
Óयवसरािना¸या िĦSीिा िुĶी दtSाS. अशा प्कारt, Óयवसरािन हKारx वfा«िासून प्चपिS
5हt.
अिीकP¸या काbाS, गtÐया काही दशकांिासून शu±पिक प्वाह Ìहिून िĦSशीर िĦSीनt
Óयवसरािन Bbखिt KाS 5हt. Cद्xपगक øांSीची GNना Ìहिूनही याचा पवचार कtिा
Kा9 शकSx. िåरिामी, Óयवसरािन हt "किtSीि सवा्थS Kुनt 5पि पव²ानाSीि सवा्थS
SŁि" असÐयाचt ÌहNिt KाSt. िि ÂयाSीि पव²ानाचा भाग ‘²ानाचा िĦSशीर भाग’ हा
सधया¸या शSकाचा िåरिाम 5हt.
Óयवसरािनािा िूि्थििt पव²ान पकंवा किा पकंवा Óयवसाय Ìहिून पवचार करिt प्Âयtका¸या
संकÐिनtवर अविंबून 5हt कारि Óयवसरािन हt पव²ान 5हt कì किा पकंवा Óयवसाय 5हt
कì नाही याबĥि अKूनही असिĶSा 5हt.
१.‘.२ प्व²ान Ì्हर्ून वर्वस्ािन :
पव²ान हt ²ानाचt >क िĦSशीर अंग 5हt Kt सव्थý सवीकारिt KाSt 5पि िागू कtिt KाSt.
Óयवसरािन हt >क पव²ान मानिt KाSt Kt कारि 5पि िåरिाम संबंVांशी संबंपVS 5हt, >Z
PÊÐयू Ntिर यांना वu²ापनक Óयवसरािनाचt Kनक मानिt KाSt. munotes.in

Page 6

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
6 पव²ानाचt दxन प्कार 5हtS ÌहिKt भyपSक पव²ान 5पि सामापKक पव²ान. भyपSकशास्त्र,
रसायनशास्त्र, गपिS 6. सारखी भyपSक पव²ानt पनसगा्थS अचूक 5हtS Sर सामापKक पव²ान
अचूक पव²ान नाहीS.
Óयवसरािन हt >क सामापKक शास्त्र 5हt कारि St िxकांशी संबंपVS 5हt. िxकां¸या
वS्थनाचा अचूक अंदाK िावSा यtS नसÐयामुbt Óयवसरािनाचt िåरिाम बदििारt असSाS.
खािीि कारिांमुbt Óयवसरािन हt सामापKक शास्त्र 5हt
. Óयवसरािनाची Sßवt सव्थý िागू 5हtS.
. Óयवसरािन हt ²ानाचt िĦSशीर 5पि संGपNS शरीर 5हt.
‘. Óयवसरािन िåरिाम >कसारखt नसSाS िरंSु पनसगा्थS िåरवS्थनशीि असSाS.
४. Óयवसरािन पनि्थय GtÁयासाठी वu²ापनक िĦSी वािरSt.
“. Óयवसरािन प्पøया सव्थý िाbिी KाSt.
१.‘.‘ >क कला Ì्हर्ून वर्वस्ािन :
मtरी िाक्थर ZvिtN Óयवसरािनाची Óया´या अशी करSt, "Óयवसरािन ही िxकांĬारt कामt
करून GtÁयाची किा 5हt.
किा ही KÆमKाS प्पSभा 5पि सK्थनशीि कyशÐयt 5हtS Kी Óयवसरािकांना
Óयवसरािकìय 8िøम 5यxपKS करÁयासाठी 5वÔयक असSाS.
खािीि कारिांमुbt Óयवसरािन ही >क किा 5हt
१. नाप्वनरिूर््यता -
Óयवसरािकांनी नापवÆयिूि्थ सवभावाचt असिt 5वÔयक 5हt. चांगÐया िåरिामांसाठी
Âयांना नtहमी नवीन कÐिना, नवीन Sंý, नवीन िĦSी 6Âयादéचा िåरचय द्ावा िागSx.
२. िुQाकार-
यxµय वtbी यxµय गxĶी करÁयासाठी Óयवसरािकांना िुQाकार ¶यावा िागSx. Âयांनी
Âयां¸या अVीनसरां¸या िुQाकारानt दtखीि प्xÂसाहन पदिt िापहKt.
‘. ्वैरपक्तक ŀपĶकोन -
प्Âयtक Óयवसरािकानt 8िøम ÓयवसरापिS करÁया¸या सवS3¸या शuिीचt अनुसरि
कtिt िापहKt. शuिी दtखीि िåरपसरSीनुसार बदििी िापहKt.
’. बुपĦम°ा-
Óयवसरािक Âयां¸या @िरtशÆस¸या सव्थ ±týाS हòशार असिt िापहKtS. St Âयां¸या
अVीनसरांिt±ा अपVक हòशार असिt िापहKtS. munotes.in

Page 7

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
7 “. सज्यनिरीलता -
Óयवसरािक िुरtसt सK्थनशीि असिt िापहKtS. Âयांनी Âयां¸या अVीनसरांकPून कामt
करून GtÁयासाठी अÂयाVुपनक Sंýांचा अविंब कtिा िापहKt.
”. पनकालापभमुि-
Óयवसरािन ही िåरिाम दtिारी पøया 5हt. Óयवसरािकांनी 8¸च 8ÂिादकSा, 8¸च
नZा 6Âयादी 8पĥĶt साधय करÁयासाठी Óयवसरािन 8िøम 5यxपKS कtिt
िापहKtS.
१.‘.’ वर्वसार Ì्हर् ून वर्वस्ािन :
Óयवसाय हा >क Óयवसाय 5हt Kx Óयावसापयक िxक Kसt कì Pv³Nर, वकìि, चाN्थP्थ
अका8ंNंN 6Âयादी करSाS. Óयवसरािन हा Óयवसाय 5हt कì नाही यावर वाद 5हt.
Óयवसायाची वuपशĶzयt खािीिप्मािt 5हtS
१. Cिचाåरक पिक्षर्-
पवपशĶ संसरा 5हtS जया पवपशĶ Óयवसायासाठी 5वÔयक Cिचाåरक पश±ि
दtSाS.
२. िाýता –
Óयावसापयकांना ÓयवसायाS प्वtश करÁयासाठी पवपशĶ िाýSा असिt 5वÔयक 5हt.
‘. प्विेfरीकरर्-
Óयावसापयकांना पवपशĶ ±týाS S² असिt 5वÔयक 5हt.
’. आचारसंप्हता-
Óयावसापयकांना Âयां¸या संसरtनt ठरवून पदिtÐया 5चारसंपहStचt िािन करावt िागtि.
“. िर्वाना-
Óयावसापयकांना Âयां¸या Óयावसापयक 8िøमांचा सराव करÁयासाठी िरवाना पमbSx.
”. िुÐक-
Óयावसापयक Âयां¸या úाहकांकPून प्दान कtिtÐया सtवांसाठी शुÐक 5कारSाS.
•. सामापजक बांपधलकी –
Óयावसापयक हt Âयां¸या úाहकांना 5पि समाKासाठी सामापKकŀĶzया Kबाबदार
असSाS.
–. स्वतंý कारा्यलर -
साVारिििt Óयावसापयक Âयां¸या सवS¸या सवSंý काया्थियाSून सराव करSाS.
Óयवसरािनामधय t वर नमूद कtिtिी सव्थ वuपशĶzयt नाहीS िरंSु काही सामाÆय वuपशĶzयांमुbt
Óयवसरािन हा Óयवसाय मानिा Kा9 शकSx munotes.in

Page 8

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
8 . Óयवसरािकांना S² ²ान असिt 5वÔयक 5हt.
. मrनtKर पवपशĶ ±týांमधयt S² असSाS.
‘. Óयवसरािक हt कामगार, भागVारक, कK्थदार, ब1का, सxसायNी 6Âयादéना
सामापKकŀĶzया Kबाबदार असSाS.
वरीि पववtचनावरून 5िि असा पनÕकf्थ काQू शकSx कì Óयवसरािन हा खरा Óयवसाय
नसून या Óयवसायाची काही वuपशĶzयt 5हtS. 5Vुपनक Óयवसरािन Âयां¸या 8िøमांमधयt
Óयावसापयक ŀपĶकxनाचt अनुसरि करSt.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) सिĶ करा :
. Óयवसरािन संसाVनांचा 6ĶSम वािर साधय करSt.
. सामापKक पव²ान Ìहिून Óयवसरािनाची वuपशĶzयt.
ब) वरा´रा īा:
. >क किा Ìहिून Óयवसरािन.
. Óयवसाय.
क) िालरील प्ijांचरी 8°रे īा :
. Óयवसरािनािा किा का ÌहिSाS?
. Óयवसायाची वuपशĶzयt कxिSी 5हtS?
१.’ वर्वस्ािन आपर् वर्वस्ािन कyिÐरांचे सतर (ȣȜȭȜȣS Ȧȝ
ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ ȘND ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ SȢIȣȣS )
१.’.१ वर्वस्ािनाच े सतर:
प्Âयtक संसरtS, Óयवसरािक 6Sरां¸या कामासाठी Kबाबदार असSाS. Âयांचt मु´य काय्थ
ÌहिKt ‘6Sर िxकांकPून कामt करून Gtिtž. असt असिt Sरी प्Âयtक Óयवसरािका¸या
अपVकाराS 5पि Kबाबदारी¸या बाबSीS SZावS असSt. हt बदि संसरtSीि
Óयवसरािना¸या पवपवV सSरांचt िåरिाम 5हtS. Óयवसरािन प्xZा6ििा अपVकार 5पि
Kबाबदारी¸या ÓयाĮी¸या प्काशाS अनtक कyशÐयt 5पि प्पSभा 5वÔयक असSाS.
संसरtSीि सव्थ िxक संसरt¸या समान सSराचt नाहीS.
संसरtमधयt Óयवसरािनाचt Sीन सSर 5हtS. हt सSर 5हtS अ) 8¸च सSर, ब) मधयम सSर
5पि क) कपनķ सSर
पिरrपमP¸या साहाÍयानt Óयवसरािनाचt Sीन सSर सानुकूि 5पि सxयीनुसार सिĶ कtिt Kा9
शकSाS munotes.in

Page 9

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
9
त�ा क्र. १.२– व्यवस्थापनाच े स्तर
अ) 8¸चसतररीर वर्वस्ािन
Ļामधयt मु´य काय्थकारी अपVकारी, अधय±, 8िाधय± 6Âयादéचा समावtश हxSx. St
दीG्थकािीन पनयxKनाS गुंSिtिt असSाS. Âयांना अपVक वuचाåरक कyशÐयt 5वÔयक
5हtS.
कारके:
. Óयवसायाची 8पĥĶt पनपIJS करिt.
. यxKना 5पि Vxरिt Sयार करिt.
‘. 5वÔयक संसाVनांची Óयवसरा.
४. सव्थ पवभागां¸या 8िøमांवर पनयंýि ठtविt.
“. संसराÂमक कामपगरीबाबS संचािक मंPbािा अहवाि दtिt.
ब) मधरमसतररीर वर्वस्ािन :
Ļामधयt सव्थ पवभागीय Óयवसरािक Kसt कì 8Âिादन Óयवसरािक, खरtदी
Óयवसरािक, पवøì Óयवसरािक, पवििन Óयवसरािक 6Âयादéचा समावtश हxSx. St
मधयम मुदSी¸या पनयxKनाS गुंSिtिt असSाS.
कारके:
. 8¸चसSरीय ÓयवसरािनाĬार t Sयार कtिtÐया Vxरिांची अंमिबKाविी.
. चांगÐया कामपगरीसाठी कम्थचाö यांना प्tåरS करिt.
‘. खाि¸या सSरावरीि अपVकाöयांना पनद¥श दtिt.
४. खाि¸या सSरावरीि अपVकाöयां¸या 8िøमांवर पनयंýि ठtविt
“. पवभागीय कामपगरीबाबS 8¸चसSरीय Óयवसरािनािा अहवाि दtिt.
munotes.in

Page 10

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
10 क) ्वै²ापनक (िाľरीर) वर्वस्ािनाच े तंý:
Ļामधयt िय्थवt±क, मुकादम 6Âयादéचा समावtश हxSx. St अÐिकािीन पनयxKनाS
गुंSिtिt असSाS. Âयांना अपVक Sांपýक कyशÐयt 5वÔयक असSाS.
कारके:
. कामगार 5पि कम्थचाöयां¸या कामपगरीवर पनयंýि ठtविt.
. चांगÐया कामपगरीसाठी कम्थचाö यांना प्tåरS करिt.
‘. दuनंपदन कामपगरीसाठी मधयम िाSbीवरीि Óयवसरािनािा अहवाि दtिt.
४. अVीनसरांना पनद¥पशS करिt.
“. दuनंपदन यxKना Sयार करिt.
१.’.२ वर्वस्ािन  वर्वस्ािकीर कyिÐरे :
Óयवसरािकìय कyशÐयाची संकÐिना प्रम हtʼnी ZtBि यांनी पवकपसS कtिी हxSी. नंSर
ही संकÐिना प्x. रvबN्थ >ि. कrNzL यांनी िxकपप्य कtिी.
कrNzLनt Óयवसरािकìय कyशÐयांचt Sीन गNांमधयt वगêकरि कtिt 5हt
) संकÐिनाÂमक कyशÐयt
) मानवी कyशÐयt
‘) Sांपýक कyशÐयt
Óयवसरािना¸या सव्थ सSरांवर सव्थ कyशÐयt 5वÔयक 5हtS. िरंSु Âयांची 5वÔयकSा >का
सSरािासून दुसöया सSरावर पभÆन असSt. खािीि 5कpSी¸या मदSीनt हt सिĶ कtिt Kा9
शकSt

त�ा क्र. १.३– व्यवस्थापक�य कौशल्य े
munotes.in

Page 11

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
11 ) संकÐिनाÂमक कyिÐरे:
ही कyशÐयt 8¸च सSरीय Óयवसरािकांना अपVक 5वÔयक 5हtS. ही कyशÐयt
Óयवसरािकांना समसया 5पि िåरपसरSी समKून GtÁयास मदS करSाS. Âयामुbt ही
कyशÐयt पनयxKन 5पि Vxरिपनपम्थSीS अपVक वािरिी KाSाS.
) मान्वरी कyिÐरे:
सव्थ सSरावरीि सव्थ Óयवसरािकांना ही कyशÐयt 5वÔयक असSाS. ही
5ंSरवuयपक्तक कyशÐयt 5हtS ÌहिKt संसरtSीि 6Sर Óयक्तéशी संवाद साVिt. ही
कyशÐयt प्भावी संवाद, प्tरिा, सांपGक काय्थ 6Âयादéसाठी अपVक वािरिी KाSाS.
‘) तांपýक कyिÐरे:
ही कyशÐयt प्ामु´यानt खाि¸या सSरावरीि Óयवसरािकांना 5वÔयक असSाS. ही
कyशÐयt Óयवसरािकांना दuनंपदन कामकाK करÁयास मदS करSाS. ही कyशÐयt
संसरtSीि दuनंपदन 8िøम पनद¥पशS करÁयासाठी 5पि पनयंपýS करÁयासाठी अपVक
वािरिी KाSाS.
प्Âय±ाS, वर नमूद कtिtिी Sीन प्कारची महßवाची कyशÐयt िरसिर अनÆय नाहीS कारि
Óयवसरािन नxकरीसाठी नtहमीच पSÆही कyशÐयt 5वÔयक असSाS, िरंSु Óयवसरािना¸या
सSरावर अविंबून पभÆन प्मािाS.
Óयवसरािना¸या िाSbीनुसार पिरrपमP¸या Sbािासून वरिय«S अशा कyशÐयां¸या
महÂवांमधयt हbूहbू बदि हxS 5हt. Óयवसरािना¸या खाि¸या सSरासाठी Sांपýक कyशÐयt
5पि मानवी कyशÐयt नtहमीच महßविूि्थ असSाS कारि 8Âिादक प्पøया 5पि @िरtशÆस
Óयवसरािना¸या खाि¸या सSरावर कtÐया KाSाS. बहòStक कम्थचारी पकंवा कामगार Âया
सSरावर काम करSाS, पKरt प्Âय± कारवाई हxSt. या8िN, Óयवसरािना¸या 8¸च सSरावर
संकÐिनाÂमक कyशÐयाची गरK सवा्थपVक असSt. Óयवसरािना¸या खाि¸या सSरावरीि
Óयवसरािकां¸या SुिनtS 8¸च Óयवसरािक सहसा पवपशĶ िĦSी, काय्थिĦSी 5पि Sंýां¸या
रtN वािरामधयt गुंSिtिt नसSाS.
Óयवसरािना¸या खाि¸या सSरावर, ÌहिKt Óयवसरािना¸या प्वtश सSरावर,
ÓयवसरािकाकP t Sांपýक कyशÐयाÓयपSåरक्त मानवी कyशÐयt 5पि समसया सxPवÁयाची
कyशÐयt (वuचाåरक) असिt 5वÔयक 5हt. संGNनाÂमक पशPीवर चQÁयासाठी, >खाद्ानt
कtवb सधया¸या नxकरीसाठी 5वÔयक असिtÐया कyशÐयांमधयt चांगिt असिt 5वÔयक
नाही Sर िुQीि सSरावर 5वÔयक कyशÐयt Kािून Gtिt 5वÔयक 5हt. Âयामुbt िुQीि 8¸च
सSरांवर िदxÆनSी¸या वtbी Sx/पSिा 5रामदायक वाNtि 5पि Kबाबदारी सहKStनt िार
िाPtि.
5वÔयक कyशÐयां¸या प्काराSीि Zरकांवर 5VाåरS संसरा Óयवसरािकां¸या प्पश±ि
गरKांचt पवĴtfि करSाS. यxµय प्पश±ि, पवकास िĦSी 5पि काय्थøम Âयानुसार Âयांना
संबंपVS सSरांवर 5वÔयक कyशÐयांसह सुसजK करÁयासाठी पPLा6न कtिt 5हtS. Sरीही,
Óयवसरािना¸या प्Âयtक सSरावर यािuकì प्Âयtक कyशÐय काही प्मािाS 5वÔयक 5हt.
8¸च Óयवसरािन कम्थचाö यांकPt Sांपýक कyशÐयाची कमSरSा असÐयास, Âया कyशÐयाची
कमSरSा 8ÂकpĶ सK्थनशीि ±मSा 5पि प्पSभा BbखÁयासाठी 5पि प्भावी मानव
संसाVन पवकास िĦSी 5पि चांगिt नtSpÂव यां¸याĬारt िxकांना स±म बनवÁया¸या
कyशÐयाĬारt भरून काQिी KाSाS. munotes.in

Page 12

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
12 या महßवा¸या कyशÐयांÓयपSåरक्त, ÓयवसरािकाकP t खािीिप्मािt 6Sर कyशÐयt असिt
5वÔयक 5हt
) पनर््यर GेÁराचरी कyिÐरे:
यxµय पनि्थय GtÁयासाठी ही कyशÐयt सव्थ सSरांवर 5वÔयक 5हtS. Óयवसरािक हt
पनि्थय Gtिारt असÐयानt Âयां¸याकPt ही कyशÐयt असिी िापहKtS.
) संभाfर् कyिÐरे:
6Sर Óयवसरािक, अVीनसर, वåरķ 6Âयादéशी प्भावीििt संवाद साVÁयासाठी
प्Âयtक ÓयवसरािकाकP t ही कyशÐयt असिी िापहKtS.
‘) नेतpÂ्व कyिÐरे:
चांगिt Óयवसरािक चांगिt नtSt असिt िापहKtS. Âयांनी Âयां¸या अVीनसरांचt नtSpÂव
करÁयासाठी यxµय प्कार¸या नtSpÂव शuिीचt िािन कtिt िापहKt. अVीनसरांकPून कामt
करून GtÁयासाठी नtSpÂव कyशÐयt 5वÔयक असSाS.
४) प्िासकीर कyिÐरे:
चांगिt Óयवसरािक चांगिt प्शासक असिt 5वÔयक 5हt. Âयां¸याकPt यxKना 5पि
Vxरिt Sयार करÁयाची ±मSा असिी िापहKt. St संसरtमधयt चािवÐया Kािाö या सव्थ
8िøमांमधयt समÆवय साVÁयास स±म असावtS.
“) रचनेचरी (आराििzराचरी) कyिÐरे:
हt समसया सxPवÁया¸या कyशÐयांचा संदभ्थ दtSt. Óयवसरािकांनी कtवb समसया
Bbखू नयt Sर समसयtचt पनराकरि करÁयासाठी सवō°म 8िाय यxKिा िापहKt.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. Óयवसरािना¸या मधयम सSरावर --------- मुदSीचt पनयxKन असSt.
. ---------- कyशÐयt प्ामु´यानt खाि¸या सSरावरीि Óयवसरािकांना 5वÔयक
असSाS.
ब) सिĶ करा :
. 8¸चसSरीय Óयवसरािनाची काय¥.
. संकÐिनाÂमक कyशÐयt.
क) िालरील प्ijांचरी 8°रे īा :
. पनि्थय GtÁयाची कyशÐयt ÌहिKt काय?
. खाि¸या सSरावरीि ÓयवसरािनाĬार t कxिSी काय¥ कtिी KाSाS? munotes.in

Page 13

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
13 १.“ वर्वस्ािन संकÐिनांचा प्वकास (DȜȭȜȣȦPȤȜNȫ Ȧȝ
ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ ȫȟȦȬȞȟȫS )
१.“.१ िåरचर:
प्Âयtक संसरtS, Óयवसरािक 6Sरां¸या कामासाठी Kबाबदार असSाS. Âयांचt मु´य काय्थ
ÌहिKt ‘6Sर िxकांकPून कामt करून Gtिtž. असt असिt Sरी प्Âयtक Óयवसरािका¸या
अपVकाराS 5पि Kबाबदारी¸या बाबSीS SZावS असSt. हt बदि संसरtSीि
Óयवसरािना¸या पवपवV सSरांचt िåरिाम 5हtS. Óयवसरािन प्xZा6ििा अपVकार 5पि
Kबाबदारी¸या ÓयाĮी¸या प्काशाS अनtक कyशÐयt 5पि प्पSभा 5वÔयक असSाS.
शास्त्रीय संकÐिनtS Sीन पसĦांS समापवĶ 5हtS
) वu²ापनक (शास्त्रीय) Óयवसरािन पसĦांS
) प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांS
‘) नxकरशाही संसरा 5पि Óयवसरािनाचा पसĦांS
१.“.२ ्वै²ापनक (िाľरीर) वर्वस्ािन पसĦांत (ŀपĶकोन) :
अ) ्वै²ापनक ŀपĶकोनाचा िारा:
Āेिåरक प्वनसलो टेलर (१–“”-१—१“) -
वu²ापनक Óयवसरािन पसĦांSाचt मूb >Z.PÊÐयू. Ntिर यांना 5हt, जयांना वu²ापनक
Óयवसरािनाचt Kनक मानिt KाSt. वu²ापनक िĦSीचा वािर करून 8ÂिादनाSीि
अपVक काय्थ±मStनt 8ÂिादकSा वाQविt 5पि कामगारांचt वtSन वाQविt ही Ntिरची
प्ारपमक पचंSा हxSी. Ntिर¸या अनुयायांमधयt हtʼnी µनrN, Ā1क 5पि पिपियन
पगिātर 5पि हråरंµNन 6मस्थन यांचा समावtश 5हt.
ब) ्वै²ापनक (िाľरीर) वर्वस्ािनाचरी तß्वे:
Ntिरचt वu²ापनक (शास्त्रीय) Óयवसरािन खािीि Sßवांवर 5VाåरS हxSt
१. वर्वस्ािना¸रा िöरा प्व²ानाचा (िाľाचा) प्वकास - Ktिtकरून प्Âयtक
काय्थ करÁयाचा सवō°म माग्थ पकंवा िĦS BbखSा यtईि.
२. कामFारांचरी िाľरीर िĦतरीन े पन्वि - KtिtकŁन यxµय काय्थकÂया्थिा Âया¸या
±मSा 5पि कyशÐयांवर अविंबून यxµय काम सxिवSा यtईि.
‘. कामFारांचे िाľरीर प्पिक्षर् आपर् प्वकास - Ktिtकरून कामगारांचt ²ान,
वp°ी 5पि कyशÐयt सुVारSीि, जयामुbt Âयांची काय्थ±मSा सुVारtि.
’. वर्वस्ािन आपर् कामFार रां¸रात Gपनķ स्हकार्य - Ktिtकरून संसरt¸या
सदसयांमधयt सुसंवाद पनमा्थि हxईि 5पि संGभावना पवकपसS हxईि. Ntिरनt munotes.in

Page 14

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
14 Óयवसरािन 5पि कामगारां¸या बाKूनt संिूि्थ "मानपसक øांSी" ची वपकिी
कtिी. दुसöया शÊदांS, Óयवसरािन 5पि कामगार दxGांनी >कमtकांबĥि
सकाराÂमक ŀĶीकxन पवकपसS कtिा िापहKt.
“. प्पतबंपधत 8Âिादना¸रा जाFरी जासतरीत जासत 8Âिादन - Ktिtकरून
कामगारांना नZा वाNिी पकंवा वाQीव वtSनाĬारt Zायदा हxईि. Ntिरचा असा
पवĵास हxSा कì 8Âिादन वाQवÁयाS Óयवसरािन 5पि कामगार यांचt समान
पहS 5हt.
”. कामाचरी प्वभाFर्री - Ktिtकरून प्Âयtक काय्थकSा्थ >का काया्थवर ि± क¤पद्रS
करSx 5पि Âया काया्थमधयt S² बनSx Ktिtकरून वuयपक्तक कामगार 5पि
संिूि्थ संसरtची काय्थ±मSा सुVारिी Kाईि.
क) ्वै²ापनक (िाľरीर) वर्वस्ािनाच े तंý:
वu²ापनक Óयवसरािनाची Sßवt प्Âय±ाS 5िÁयासाठी, Ntिर 5पि Âया¸या
अनुयायांनी खािीि Sंýt पवकपसS कtिी
१) कामपFररीसाOरीचरी मानके-
Ntिरिा असt वाNिt कì कामपगरीची मानकt कxिÂयाही वu²ापनक (शास्त्रीय)
5Vारावर नÓहt Sर अंगठzया¸या पनयमांवर पकंवा सरासरी कामगारानt कtिtÐया
कामा¸या प्मािाS पनपIJS कtिी गtिी 5हtS. Ntिरनt काय्थप्दश्थन मानकt
पनपIJS करÁयासाठी 'वtb अËयास' सादर कtिा. काय्थप्दश्थनाची >कसमानSा
सुपनपIJS करÁयासाठी 5पि काय्थ±मStची Sुिना सुिभ करÁयासाठी वtb,
पकंमS 5पि कामा¸या कामपगरी¸या गुिव°t¸या संदभा्थS िूव्थपनVा्थåरS मानकt
पनपIJS कtिी गtिी 5हtS.
२) पभनन (्वेF्वेFळे) तुकिा दर िĦतरी -
Ntिरनt पभÆन SुकPा दर िĦSीचा िुरसकार कtिा.
पभÆन SुकPा दर प्िािी अंSग्थS, दxन SुकPzयांमधयt दर पनVा्थåरS कtिt हxSt
• Kt कामगार मानक 8Âिादन साधय करू शकS नाहीS Âयां¸यासाठी
कमी वtSन.
• Kt कामगार मानक 8Âिादन पमbवSाS पकंवा Âयािt±ा KासS करSाS
Âयां¸यासाठी 8¸च वtSन दर.
Ntिर¸या मSt, पभÆन SुकPा दर िĦSीमुbt, अकाय्थ±म कामगार Âयांची
काय्थ±मSा सुVारÁयासाठी सव्थSxिरी प्यÂन करSीि 5पि काय्थ±म
कामगारांना Âयांचt 8Âिादन मानकांिt±ा KासS राखÁयासाठी पकंवा
वाQपवÁयासाठी प्tåरS कtिt Kाईि. munotes.in

Page 15

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
15 ‘) कारा्यÂमक मुकादम (देिरेिदार)-
Ntिरनt "काया्थÂमक मुकादम (दtखरtखदार)" चा िुरसकार कtिा जया अंSग्थS
कामगारां¸या कामावर दtखरtख करÁयासाठी SÊबि ८ मुकादम (दtखरtखदार)
5वÔयक हxSt. >क िय्थवt±क िय्थवt±िा¸या कामा¸या सव्थ बाबéमधयt S² असू
शकS नाही असt Âयांचt मS हxSt. Ntिर¸या काया्थÂमक मुकादम
(दtखरtखदार)मधयt िय्थवt±कां¸या दxन गNांचा समावtश 5हt
(अ) पनरोजन सतरा्वर:
Ntिरनt पनयxKन वtगbt करÁयाचt समर्थन कtिt. Ìहिून, पनयxKन
सSरावर Âयांनी चार मुकादम (दtखरtखदार) सुचविt -
• पिसत िाळर्ारा - पनयम 5पि पनयमांची अंमिबKाविी
करÁयासाठी 5पि पशसS राखÁयासाठी.
• सूचना काि्य पलपिक - कामा¸या 8िøमांशी संबंपVS सूचना
काP्थ Sयार करÁयासाठी.
• माF्य पलपिक - काया्थचा øम पकंवा माग्थ पनपIJS करÁयासाठी.
• ्वेळ आपर् िच्य पलपिक - प्Âयtक कामाशी संबंपVS वtb 5पि
खचा्थचा पनि्थय GtÁयासाठी.
(आ) कार्यिाळा सतरा्वर:
काय्थशाbा सSरावर, Ntिरनt कामगारांवर दtखरtख करÁयासाठी चार
मुकादम (दtखरtखदार) सुचविt.
दुŁसतरी बॉस - साVनt 5पि मशीनची यxµय दुŁसSी 5पि दtखभाि
सुपनपIJS करÁयासाठी.
पनररीक्षक - कामगार मानकांनुसार काम करSाS याची खाýी
करÁयासाठी.
F1F बॉस - आ्वÔरक मिरीनस आपर् टूÐसचरी वर्वस्ा करर्े आपर्
>कý करर्े.
सिरीि बॉस - कामाची यxµय गSी सुपनपIJS करÁयासाठी Ktिtकरून
काम वtbtवर हxईि.
’) मानपसक क्रांतरी -
Ntिरनt Óयवसरािक 5पि कामगारां¸या पहSासाठी "मानपसक øांSी" या
संकÐिनtचा िुरसकार कtिा. Óयवसरािनाचा कामगारांप्Sी 5पि कामगारांचा
Óयवसरािनाप्Sी सकाराÂमक ŀपĶकxन असायिा हवा, असt मS Âयांनी
मांPिt. सकाराÂमकStचा िåरिाम Óयवसरािन 5पि कामगार यां¸याSीि
Gपनķ सहकाया्थमधयt हxईि, जयामुbt 8ÂिादकSा 5पि नZा वाQtि. munotes.in

Page 16

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
16 “) ्वेळेचा अभरास -
Ntिरनt प्Âयtक पदवसा¸या कामाचt मानक ठरवÁयासाठी वtbtचा अËयास
करÁयाचा सÐिा पदिा. वtbt¸या अËयासामधयt नxकरी¸या प्Âयtक GNकाचt
पवĴtfि करिt 5पि नंSर कामा¸या प्Âयtक GNकाचt काय्थ करÁयासाठी
िागिारा वtb रtकvP्थ करिt समापवĶ 5हt. यxµय वtbt¸या अËयासाĬारt,
Óयवसरािन कामा¸या ठरापवक कािावVीसाठी कामगारांसाठी यxµय मानक
पनपIJS करू शकSt, >क Sास पकंवा >क पदवस.
”) ्क्वा आपर् Fतरी अभरास-
Ā1क 5पि पिपियन पगÐātÃस (िSी 5पि िÂनी संG) यांनी रकवा 5पि
गSी अËयासाĬारt वu²ापनक ÓयवसरािनाS महßविूि्थ यxगदान पदिt. रकवा
5पि गSी अËयासाĬारt, St कामावर अनावÔयक 5पि ZािSू हािचािी
शxVून काQून NाकÁया¸या पसरSीS हxSt.
पगिātÃस¸या मSt, रकवा 5पि गSी >कमtकांशी KxPिtिी हxSी. काQून
NाकिtÐया प्Âयtक हािचािीमुbt रकवा कमी हxSx. मxशन पि³चर कrमtरt
वािरून, Âयांनी कामपगरी सुVारÁयासाठी 5पि रकवा कमी करÁयासाठी
प्Âयtक कामासाठी सवा्थS पकZायSशीर हािचािी BbखÁयाचा प्यÂन कtिा.
पगिātÃसनt प्रम वीN बांVिाöया कामगारां¸या हािचािéचा अËयास कtिा
5पि वाया गtिtÐया हािचािी BbखÐयानंSर, वीN बांVÁया¸या हािचािी
८ वरून “ िय«S कमी कtÐया, Âयामुbt वीN बांVिाöयांची 8ÂिादकSा
सुVारिी. पगिātÃसनt वपकिी कtिी कì गSी अËयासामुbt कामगारांचt मनxVuय्थ
वाQtि कारि भyपSक Zायद्ांमुbt 5पि Âयामुbt कामगारांबĥि
Óयवसरािनाची पचंSा पदसून यtSt.
पगिātÃसनt असtही पनÕकf्थ काQिt कì, कामाची >कसंVSा ही कामगारां¸या
असंSxfािा कारिीभूS नाही, Sर Óयवसरािनाची कामगारांबĥिची 5सरा
नसिt.
•) F1ट चाटz्यस-
हtʼnी ग1Nनt 8Âिादन शtPzयुपिंगसाठी चापN«ग प्िािी पवकपसS कtिी. ग1N चाN्थनt
8Âिादन काय्थøमा¸या "6Óह¤N" पकंवा "सिxपN«ग ÈिrÆस" मVीि वtb संबंV
दश्थपविा. गrंNनt हt सÂय Bbखिt कì >कूि 8Âिादन काय्थøम हा
िरसिरसंबंपVS समर्थन यxKना पकंवा िxकांना समKू शकSीि 5पि
अनुसरि करू शकSीि अशा GNनांची मापिका मानिी िापहKt.
ग1N चाN्थनt दxन चापN«ग 8िकरिांचा 5Vार बनविा, Kt KपNि संसरांचt
पनयxKन, Óयवसरािन 5पि पनयंýि यासाठी पवकपसS कtिt गtिt हxSt
. पøपNकि िार मtरP (ȚȧȤ)
. काय्थøम मूÐयांकन िुनराविxकन Sंý (िीई5रNी) munotes.in

Page 17

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
17 ि) टेलर¸रा ्वै²ापनक वर्वस्ािनाच े मूÐरांकन:
Ntिरचt वu²ापनक Óयवसरािन 8Âिादन काय्थ±मSt¸या सुVारिtसाठी Kबाबदार हxSt
जयामुbt कामा¸या चांगÐया िåरपसरSी 5पि कम्थचाöयांना भरिाई पमbू शकSt.
Sरापि, Ntिर¸या वu²ापनक Óयवसरािनावर कामगार, कामगार संGNना 5पि पनयxक्तt
यांनी Nीका कtिी 5हt.
मु´य Nीका 5हtS:
१) कामFारांचे िोfर्-
समी±कांनी ि± वtVिt कì "वtगवान" िåरपसरSीमुbt कम्थचाö यांवर Kिद
सSरावर काम करÁयासाठी अवाKवी दबाव िPSx. 8ÂिादकSा 5पि नZा
यावर भर पदÐयानt काही पनयxक्तt कामगारांचt शxfि करू िागिt. िåरिामी,
अपVक कामगार युपनयनमधयt सामीि Lािt, जयामुbt Óयवसरािन 5पि
कामगार यां¸याS अपवĵास पनमा्थि Lािा.
२) रांपýक ŀĶरीकोन-
Ntिर¸या ŀपĶकxनावर यांपýक ŀĶीकxन Ìहिून Nीका कtिी गtिी 5हt. Ntिरनt
मानवी GNकाचा पवचार न करSा काय्थ±मStवर KासS भर पदिा. Ntिरनt
कामगारांना यंýमानव मानिt Kt कxिÂयाही पकंमSीS कामाचा वtग वाQवू
शकSाS.
‘) चुकीचे Fpप्हतक-
Ntिर 5पि Âया¸या अनुयायांनी असt गpहीS Vरिt कì कामगार कtवb 5पर्थक
िाभानt प्tåरS 5हtS. पकंबहòना, कtवb मKुरी ही कामगारािा अपVक चांगिी
कामपगरी करÁयास प्वp° करSt असt नाही, Sर कामगारां¸या सामापKक 5पि
अहंकारा¸या गरKाही असSाS जया Âयांना चांगिt काय्थ करÁयास प्वp°
करSाS.
’) ्वैरपक्तक ŀĶरीकोन-
Ntिरचt वu²ापनक Óयवसरािन सांपGक कामपगरीिt±ा वuयपक्तक कामपगरीवर
KासS भर दtSt. 5Kकाि, संसरtचt यश कtवb कामगारां¸या वuयपक्तक
कामपगरीवर अविंबून नाही, Sर कामगारां¸या सामूपहक कामपगरीवर दtखीि
अविंबून 5हt. हt 8GP 5हt कì अनyिचाåरक काय्थ गN 5पि काय्थ संG
कामाची काय्थ±मSा सुVारÁयासाठी Sसtच कामाS समाVान पमbपवÁयासाठी
खूि प्भावी असू शकSाS.
“) मरा्यपदत लाFूक्षमता-
Ntिरचt वu²ापनक Óयवसरािन कtवb Zr³Nरी Óयवसरािनासाठीच िागू कtिt
Kा9 शकSt, Ktरt कामपगरीचt िåरमािाÂमक मxKमाि कtिt Kा9 शकSt. अशी
अनtक प्करिt 5हtS, Kसt कì सtवांमधयt, Ktरt >खाद्ा Óयक्तìचt काय्थप्दश्थन
िåरमािाÂमक ŀĶीनt मxKिt Kा9 शकS नाही. 8दाहरिार्थ, >खाद्ा munotes.in

Page 18

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
18 पश±का¸या कामपगरीचt मxKमाि Sासां¸या सं´यtनt 5पि पवfया¸या िूि्थSt¸या
संदभा्थS कtिt Kा9 शकS नाही, िरंSु अधयािना¸या गुिव°tवर 5पि
पवद्ाÃया«ना हxिारा Zायदा यावर मxKSा यtSt.
”) पनरोजन आपर् ते ्वासतप्वक करर् े ्हे दोन्हरी पभनन समज Áराचरी समसरा-
Ntिरनt पनयxKन 5पि Âयािा अन ुसरून वासSपवक S t करिt, हt दxÆही पभÆन
असÁयाचt समर्थन कtिt. वासSपवक ÓयवहाराS, पनयxKन 5पि Âयािा
अनुसरून वासSपवक S t करिt Ļािा कxिी वtगbt करू (पभÆन समKू) शकS
नाही. पनयxKकांनी दtखीि काय्थ करÁयाS गुंSिt िापहKt, Sरच St संसरtसाठी
वासSववादी यxKना 5पि Vxरिt Sयार करÁयास स±म हxSीि.
•) आदेिा¸रा >कतेचरी समसरा-
Ntिरनt "काया्थÂमक मुकादम (दtखरtखदार)" चा िुरसकार कtिा, पKरt
कामगारांना ८ काया्थÂमक प्मुखांना अहवाि द्ावा िागSx. हt 5दtशा¸या
>कSt¸या Sßवाचt 8ÐिंGन करSt, Ktरt कामगारांनी कtवb >का िय्थवt±कािा
अहवाि दtिt अिtप±S 5हt 5पि अनtक बvसना नाही. 5दtशाची >कSा
नसÐयामुbt संGNनtS गŌVb 5पि अराKकSा पनमा्थि हx9 शकSt.
१.“.‘ - प्िासकीर वर्वस्ािन पसĦांत :
प्शासकìय Óयवसरािन शाbtिा ‘Óयवसरािन प्पøया शाbा’ Ìहिूनही संबxVिt KाSt,
Óयवसरािनािा ‘Óयक्तì Ìहिून न करSा काय्थ-समूहांचt सदसय Ìहिून िxकांĬारt कामt करून
GtÁयाची प्पøया’ असt मानिt KाSt.
प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांSाचt िपहिt वकìि हtʼnी ZtBि (८४-९“) हxSt,
जयांना "5Vुपनक Óयवसरािनाचt Kनक" मानिt KाSt. ZtBि ÓयपSåरक्त, मrरी िाक्थर ZvिtN,
Ðयूरर गुपिक, पिंPि 8रपवक, अन¥सN Ptि, KtÌस मूनी, @पिÓहर शtÐPन, हvरvन्थ, >ÐNन
मtयx 6Âयादéसारखt प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांSामधयt यxगदान दtिारt 6Sर Óयवसरािन
पवचारवंS हxSt.
अ) वर्वस्ािनाचरी तß्वे
हtʼnी ZtBि यांनी प्शासनाची संकÐिना पवकपसS कtिी. Âयाची Sßवt मु´यS3
Âया¸या सवS ¸या अनुभवावर 5VाåरS हxSी. ९• मधयt प्कापशS LािtÐया
'Administration industrielle et generale' या िुसSकाS Âयांनी मांPिtÐया
Óयवसरािना¸या ४ Sßवांची सपवसSर चचा्थ करÁयाS 5िी 5हt. हt ९४९ मधयt
‘6ंPपसůयि अ1P Kनरि अrPपमपनसůtशन’ नावानt 6ंúKीS प्कापशS Lािt हxSt 5पि
शास्त्रीय Óयवसरािन पसĦांSाSीि मूिभूS काय्थ Ìहिून Óयािकििt मानिt KाSt.
का्हरी तß्वे अिरी:
• कामाची पवभागिी
• अपVकार 5पि Kबाबदारी munotes.in

Page 19

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
19 • पशसS
• 5दtशाची >कSा, 6.
ब) वरा्वसापरक 8िक्रम:
ZtBिनt Óयावसापयक 8िøमांचt वगêकरि दtखीि पदिt, जयाS हt समापवĶ 5हt
• Sांपýक (वसSूंचt 8Âिादन)
• Óयावसापयक (वसSू 5पि सtवांची खरtदी 5पि पवøì)
• 5पर्थक (पनVी पमbविt 5पि अK्थ करिt)
• िtखा (Óयवसाय Óयवहार 5पि 5कPtवारीची नŌद)
• सुर±ा (Óयक्तì 5पि मािम°tचt संर±ि) 5पि
• Óयवसरािकìय 8िøम.
क) वर्वस्ािन कारके:
ZtBि¸या मSt, Âया काbाS Óयावसापयक संसरांमधयt Óयवसरािकìय 8िøमांकPt
दुि्थ± कtिt गtिt हxSt 5पि Ìहिून Âयांनी प्शासकìय Óयवसरािनावर ि± क¤पद्रS कtिt.
ZtBिनt Óयवसरािनाची िाच काय¥ Bbखिी, जयाS हt समापवĶ 5हt
• पनयxKन
• 5यxKन (संGNन)
• 5दtश दtिt (संचािन)
• समÆवय 5पि
• पनयंýि.
ि) वर्वस्ािकीर Fुर् आपर् कyिÐरे:
ZtBिनt Óयवसरािकांना Âयांची Óयवसरािकìय काय¥ करÁयासाठी 5वÔयक
असिtिt काही 'गुि 5पि कyशÐयt' दtखीि Bbखिt. Óयवसरािकìय गुि 5पि
कyशÐयांमधयt हt समापवĶ 5हt
• शारीåरक गुि (चांगिt 5रxµय 5पि Kxम)
• मानपसक गुि (चांगिा पनि्थय 5पि पवĴtfि)
• नuपSक गुि (Kसt कì पनķा, सचxNी 5पि प्पSķा)
• सामाÆय पश±ि munotes.in

Page 20

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
20 • पवशtf ²ान (पवपशĶ काय्थ / ±týाशी संबंपVS)
• अनुभव (नxकरी¸या अनुभवाSून पमbविtिt ²ान 5पि कyशÐयt)
6) टरीकाÂमक मूÐरांकन:
ZtBिचा प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांS - Sßवt 5पि काय¥ 5Kही संसरां¸या
Óयवसरािनामधय t सव्थý वािरिी KाSाS. Sरापि, या पसĦांSावर खािीि
कारिांवरून Nीका कtिी गtिी 5हt
) वर्वस्ािनापभम ुि पसĦांत-
प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांS Óयवसरािनापभम ुख 5हt. कामगारां¸या
समसयांकPt Zारसt ि± पदिt KाS नाही.
) अनyिचाåरक संस्े्वर भर नसर्े-
प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांS अनyिचाåरक संसरा पकंवा गNांवर Kxर दtS
नाही. हt कtवb Cिचाåरक संGNनाÂमक रचनtवर भर दtSt.
‘) लÕकररी िाľातून GेतलेÐरा संकÐिना-
प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांSा¸या काही संकÐिना िÕकरी शास्त्राSून
GtSÐया गtÐया 5पि नंSर अशा संकÐिना सामापKक 5पि Óयावसापयक
संसरांमधयt िागू करÁयाचा प्यÂन कtिा गtिा. 8दाहरिार्थ, Zायxिनt
अVीनसरांना 'पनद¥पशS' करÁया?वKी 'कमांपPंग' ¸या काया्थवर भर पदिा.
४) रांपýक ŀĶरीकोन-
प्शासकìय Óयवसरािन पसĦांS हा अपVक यांपýक ŀĶीकxन 5हt 5पि Sx
प्tरिा, संप्tfि 5पि नtSpÂव यासार´या Óयवसरािना¸या काही महßवा¸या
5यामांशी संबंपVS नाही.
Z) ्हॉ्ॉन्य अभरास  प्रोF 
मानवी संबंV चbवbीची सुŁवाS हvरvन्थ प्यxगांनी Lािी Kी ९४ St ९‘¸या
दरÌयान यू>स> (अमtåरका) मVीि वtसNन्थ 6िtप³ůकि व³स्थ यtरt 5यxपKS करÁयाS
5िी हxSी. हvरvन्थचt प्यxग खािीिप्मािt चार भागांमधयt 5यxपKS कtिt गtिt
भाF १ – प्दरीिन प्रोF (१—२’-१—२•):
९४-९• िासून, राÕůीय संशxVन िåरfदtनt वtसNन्थ 6िtप³ůक व³स्थ¸या
सहकाया्थनt मKुरां¸या 8ÂिादकStवर प्काशा¸या पवपवV सSरांचा प्भाव पनVा्थåरS
करÁयासाठी >क अËयास कtिा. या प्यxगाS NtपिZxन åरिt बनविाöया कम्थचाöयां¸या
दxन गNांचt दीG्थकाb पनरी±ि करÁयाS 5िt. प्काशाची SीĄSा जया अंSग्थS >का munotes.in

Page 21

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
21 गNानt काम कtिt (चाचिी गN) िĦSशीरििt बदिSt Sर दुसöया गNासाठी (पनयंýि
गN) प्काश पसरर ठtविा KाSx.
संशxVकांना असt 5Qbून 5िt कì चाचिी गNाची 8ÂिादकSा प्काशा¸या पसरSीS
सुVारिtसह सुVारिी 5पि 5IJया्थची गxĶ ÌहिKt प्काशाची पसरSी पबGPिी StÓहा
ÂयाS 5िखी सुVारिा Lािी. 5िखी गुंSागुंS करÁयासाठी, प्काशा¸या
िåरपसरSीS कxिStही बदि नसSानाही, पनयंýि गNाची 8ÂिादकSा दtखीि वाQिी.
संशxVकांनी असा पनÕकf्थ काQिा कì प्काशयxKनाÓयपSåरक्त काहीSरी कामगारां¸या
कामपगरीवर िåरिाम करS 5हt.
भाF २ - åरले असेंÊलरी टेसट (िोलरी प्रोF) (१—२•-१—२—):
या प्यxगाS >ÐNन मtयx 5पि Âयांचt सहकारी सहभागी Lािt हxSt. सहा मपहिा
NtपिZxन åरिt अस¤बिरचt दxन गN करÁयाS 5िt. प्Âयtक गNािा सवSंý खxिीS
ठtवÁयाS 5िt हxSt 5पि अनtक चि बदिÁयाS 5िt हxSt - वtSन वाQविt गtिt हxSt;
वtगवtगÑया िांबी¸या पव®ांSीचा कािावVी सादर कtिा गtिा; कामाचा पदवस 5पि
कामाचा 5ठवPा कमी करÁयाS 5िा. संशxVक, जयांनी 5Sा िय्थवt±क Ìहिून
काम कtिt 5हt, Âयांनी गNांना Âयांचा सवS3चा पव®ांSीचा कािावVी 5पि Âयां¸या
सवS ¸या गNाचt सदसय पनवPÁयाची Sसtच सुचपविtÐया बदिांबाबS पनि्थय GtÁयाS
सहभागी हxÁयाची िरवानगी पदिी.
काय्थप्दश्थन कािावVीS वाQ हxSt िरंSु St असमानििt वाQिt पकंवा कमी Lािt.
प्यxगा¸या कािावVीS समूहाची 8ÂिादकSा 5पि मनxबि साSÂयानt वाQिt.
संशxVकांनी असtही पनरी±ि कtिt कì शारीåरक कामा¸या पसरSीSीि सुVारिा मागt
GtSÐयावरही समूहाची 8ÂिादकSा 5पि मनxVuय्थ राखिt गtिt. संशxVकांनी पनÕकf्थ
काQिा कì, सामापKक-मानपसक GNक Kसt कì JxNt अनyिचाåरक गN, गuर-पनद¥शक
िय्थवt±ि, कामा¸या बाबéमधयt सहभाग 6Âयादी 8ÂिादकSा सुVारÁयासाठी Kबाबदार
5हtS.
भाF ‘ - सामूप्हक मुलाित कार्यक्रम (१—२–-१—‘१):
मtयxनt ९८ मधयt Sीन वfा«चा मुिाखSीचा काय्थøम सुरू कtिा, जयामधयt वाQीव
8ÂिादकStची कारिt शxVÁयासाठी ,००० िt±ा KासS कम्थचाöयांचा समावtश
हxSा. NÈÈयाचा भर कामा¸या िåरपसरSीिt±ा मानवी संबंVांवर हxSा. या मुिाखSी
काय्थøमाĬारt दश्थपविtिा मुĥा मानवी संबंVां¸या ŀपĶकxनाचा क¤द्रपबंदू 5हt.
अनyिचाåरक काय्थगNाचt महßव प्रमच Bbखिt गtिt. ÂयानंSर, अनyिचाåरक काय्थ
गN कसt काय्थ करSाS हt शxVÁयासाठी ब1कt¸या वायåरंग रूम¸या प्यxगाची सरािना
करÁयाS 5िी. या काय्थøमानt सूपचS कtिt कì 8ÂिादकSा वाQू शकSt, Kर िxकांना
Âयां¸यासाठी महßवा¸या गxĶéबĥि मxकbtििानt बxिÁयाची िरवानगी पदिी गtिी Sर. munotes.in

Page 22

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
22 भाF ’ - ब1क ्वारåरंF पनररीक्षर् (िोलरी प्रोF) (१—‘२):
या प्यxगाS, ४ िुŁf कामगारांना >का काय्थगNाS बनविt गtिt 5पि ब1क वायåरंग
रूममधयt ”-• मपहनt सखxिििt पनरी±ि कtिt गtिt, Nपम्थनि ब1कां¸या अस¤Êिीमधयt
गुंSिtिt. NtपिZxन >³सच¤Kमधयt वािर. कम्थचाöयांना वuयपक्तक वtSन 5पि सामूपहक
प्यÂनांवर 5VाåरS बxनस पदिा KाS असt.
हt अिtप±S हxSt कì 8¸च काय्थ±म कामगार वाQीव 8Âिादन 5पि 8¸च बxनससाठी
6Sरांवर दबाव 5िSीि. Sरापि, अिtप±S िåरिाम पदसून 5िt नाहीS 5पि गNानt
सवS3चt मानक 8Âिादन सरापिS कtिt 5पि पवपशĶ भावनांवर 5VाåरS असिtÐया
सामापKक दबावािासून सवS3चt संर±ि करÁयासाठी पवपशĶ यंýिा पवकपसS कtिी.
ÓयवसरािनाĬार t @Zर कtिtÐया 5पर्थक प्xÂसाहनांिt±ा वuयपक्तक वS्थनावर प्भाव
NाकÁयाS काय्थ गNाचt पनयम, पवĵास, भावनांचा KासS प्भाव हxSा. अशाप्कारt,
हvरvन्थ प्यxगांनी सूपचS कtिt कì कम्थचारी कtवb 5पर्थक प्ािी नसून सामापKक
5पि मानपसक प्ािी दtखीि 5हtS.
संशxVकांनी असा पनÕकf्थ काQिा कì कम्थचारी अपVक चांगिt काम करSीि Kर
Âयांना पवĵास असtि कì Óयवसरािन Âयां¸या कÐयािाची काbKी GtSt 5पि
िय्थवt±कांनी Âयां¸याकPt पवशtf ि± पदिt. ही GNना (ÂयानंSर हvरvन्थ 6Zt³N Ìहिून
िtबि कtिी गtिी) 5Kिय«S Kxरदार पववादासिद रापहिी 5हt.
F) ्हॉ्ॉन्य प्रोFांचे पनÕकf्य
१. सामापजक आपर् मानपसक Gटक हt कtवb 5पर्थक प्xÂसाहन नसून
कामगारां¸या 8Âिादन±मStसाठी 5पि नxकरी¸या समाVानासाठी शारीåरक
काय्थ िåरपसरSी Kबाबदार 5हtS.
२. कामगारांमVीि अनyिचाåरक आपर् िरसिर संबंध संGNनtSीि Cिचाåरक
संबंVांिt±ा कामगारां¸या वS्थनावर 5पि कामपगरीवर अपVक प्भाव िाPSाS.
‘. कम्थचाö यांना Âयां¸या पहSसंबंVांवर िåरिाम करिाö या पनर््यर प्पक्ररेत
स्हभाFरी ्होÁराचे स्वातंÞर पदिt KाSt StÓहा St अपVक चांगिी कामपगरी
करSीि.
’. कम्थचारी दtखीि अपVक काय्थ±मStनt काय्थ करSीि, KtÓहा Âयांना पवĵास
असtि कì Óयवसरािन कम्यचारा«¸रा कÐरार्ािरी संबंपVS 5हt.
“. KtÓहा कम्थचाö यांना आदर आपर् सनमानाने वागविt KाSt, StÓहा Âयांची
कामपगरी ि±िीयरीÂया सुVारSt.
”. वåरķ 5पि अVीनसर यां¸याSीि प्भा्वरी सं्वादामुbt अVीनसरांचt संबंV
5पि >कूि 8ÂिादकSा सुVारू शकSt. munotes.in

Page 23

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
23 ्ह) ्हॉ्ॉन्य प्रोFाचरी टरीका
हvरvन्थ प्यxग 5पि मानवी संबंVां¸या ŀपĶकxनावर खािीि कारिांवरून Nीका कtिी
गtिी 5हt
१) ्वैधतेचा अभा्व –
हvरvन्थचt प्यxग पनयंपýS िåरपसरSीS 5यxपKS कtिt गtिt हxSt 5पि Ìहिून,
पनÕकf्थ वासSपवक सtपNंगमधयt ÆयाÍय ठरू शकS नाहीS. पनरी±िाखािी
असिtिt कामगार प्यxगांबĥि Kागरूक हxSt 5पि Âयामुbt Âयां¸या
काय्थ±मStS सुVारिा Lािी असावी, Kी वासSपवक िåरपसरSीS नसtि.
२) मान्वरी िैलूं्वर जासत भर-
हvरvन्थ प्यxगांनी मानवी िuिूंवर KासS भर पदिा. वासSपवक िåरपसरSीS,
कtवb मानवी िuिूच 8ÂिादकSा सुVारू शकS नाहीS, िरंSु Sांपýक 5पि
Sंý²ाना¸या बाबी दtखीि कामगारां¸या कामपगरीवर िåरिाम करू शकSाS.
‘) सांपGक पनर््यर GेÁरा्वर िूि जोर-
हvरvन्थ प्यxगांनी सांपGक पनि्थय GtÁयावर KासS भर पदिा. वासSपवक
िåरपसरSीS, वuयपक्तक पनि्थय GtÁयाकPt िूि्थििt दुि्थ± कtिt Kा9 शकS नाही,
पवशtfS KtÓहा ÂवåरS पनि्थय Gtिt 5वÔयक असSt. वuयपक्तक पनि्थय GtÁयािt±ा
सांपGक पनि्थय GtÁया¸या ®tķStवरीि संशxVनाचा िुरावा िरसिरपवरxVी 5पि
अपनपि्थS 5हt.
’) कामFारां¸रा स्वातंÞरा्वर जासत भर–
हvरvन्थ प्यxगांनी कामगारां¸या सवाSंÞयावर भर पदिा. हt िय्थवt±कां¸या
रचनाÂमक भूपमकtिा दूर करSt. Sरापि, कामगारांना KासS सवाSंÞय पदÐयानt
कामगारांची काय्थ±मSा पकंवा 8ÂिादकSा कमी हx9 शकSt.
“) अदूरदिणी-
खािीि मुĥt या ŀपĶकxना¸या अदूरदशêििाची िुĶी करSाS () ÂयाS
कामावर िुरtसt ि± क¤पद्रS नाही, () मानवी संबंVांमुbt कामा¸या
समाVाना¸या 5पर्थक 5यामांकPt दुि्थ± हxSt 5पि (‘) मानवी संबंVांचt
संशxVन कtवb काया्थÂमक कम्थचाö यांशी संबंपVS 5हt िरंSु Óयवसरािकìय
5पि िय्थवt±ी कम्थचाö यांशी संबंपVS नाही..
”) >कूर् कार्य िरा्य्वरर्ाचा प्वचार केला जात ना्हरी-
कामा¸या वाSावरिाS संGNनाÂमक रचना, पSची संसकpSी 5पि हवामान,
कामगार-Óयवसरािन संबंV, सामापKक वाSावरि 6Âयादéचा समावtश हxSx.
िरंSु मानवी संबंVांचा ŀपĶकxन कtवb सामापKक वाSावरिािा >कूि कामाचt
वाSावरि मानSx. munotes.in

Page 24

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
24 १.“.’ - ्वत्यर्ूक प्व²ान (िाľ) पसĦांत (ŀपĶकोन) :
अ) िåरचर:
वS्थिूक पव²ान (शास्त्र) ŀĶीकxन हा मानवी संबंVां¸या ŀपĶकxनाचा पवसSार 5हt.
>ÐNन मtयx 5पि Âयां¸या सहकाöयांनी कामा¸या वाSावरिाS मानवी संसाVनां¸या
अËयासाS वu²ापनक िĦSीचा वािर पवकपसS कtिा. नंSर¸या संशxVकांनी, Kसt कì
अāाहम मासिx, Pµिस मrकútगर 5पि 6Sरांनी अपVक अÂयाVुपनक संशxVन िĦSी
वािरÐया 5पि 'मानवी संबंV पसĦांSकार' ?वKी 'वS्थिूक शास्त्र²' Ìहिून Bbखिt
Kा9 िागिt.
'मानव संसाVन ŀĶीकxन' Ìहिून BbखÐया Kािाö या वS्थिुकìशी संबंपVS पव²ान
ŀपĶकxन संसरांमVीि Óयक्तì 5पि गNां¸या वS्थनावर 5पि काय्थ±मStवर भर पदिा
KाSx. वS्थिूक शास्त्र²ांनी Óयवसरािन 5पि संसरां¸या अËयासासाठी दxन नवीन
5याम 5ििt
• >ÐNन मtयx¸या SुिनtS Âयांनी मानव 5पि Âयां¸या गरKा 5पि हtSूंबĥि
अपVक अÂयाVुपनक ŀपĶकxन पवकपसS कtिा. 8दाहरिार्थ, अāाहम मासिxनt
Âया¸या 'परअरी @Z हा6राकê @Z Ļुमन नीPzस' मधयt 6Sर गरKांÓयपSåरक्त
'सव-वासSपवक गरKा'चा िुरसकार कtिा.
• Âयांनी संसरांमVीि िxकांचt समूह वS्थन पनपIJS करÁयासाठी वu²ापनक
Sिासिी¸या िĦSी दtखीि िागू कtÐया.
ब) ्वत्यर्ुकीिरी संबंपधत प्वचारांचरी मूलभूत Fpप्हतके आपर् प्सता्व 
• संसरा या सामापKक Sसtच Sांपýक प्िािी 5हtS 5पि Âया दxGांचt
>कýीकरि करÁयाची Kबाबदारी Óयवसरािनाची 5हt.
• िxकां¸या 5ंSरवuयपक्तक वS्थनावर 5पि संसरtमधयt काम करÁयावर िåरिाम
करिारt अनtक GNक 5हtS.
• कम्थचारी कtवb शारीåरक गरKांĬारtच नÓहt Sर सामापKक 5पि मानपसक
गरKांĬारt दtखीि प्tåरS हxSाS.
• Vारिा, वp°ी, गरKा 5पि मूÐयांमधयt Óयक्तì पभÆन असSाS. हt Zरक
Óयवसरािनानt Bbखिt िापहKtS 5पि Bbखिt िापहKtS.
• >खाद्ा संसरtमधयt >का मया्थदtिय«S संGf्थ अिåरहाय्थ 5हt 5पि काही
प्करिांमधयt अगदी वांJनीय 5हt. संGNनtS संGf्थ 5पि सहकाय्थ >कý असू
शकSt.
• संसरtमधयt वuयपक्तक 8पĥĶt 5पि संसराÂमक 8पĥĶt यांचा पमिाZ असावा. munotes.in

Page 25

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
25 क) ्वत्यर्ूक िाľ²ांचे रोFदान 
अāाहम मासिx, Pµिस मrकútगर, चtसNार बना्थP्थ, ĀtPåरक हL्थबग्थ, पÓह³Nर Ąूम 5पि
6Sरांनी वS्थिूक पव²ान ŀपĶकxनामधयt महßविूि्थ यxगदान पदिt. मु´य यxगदान
खािीिप्मािt 5हtS3
• मानवा¸या अनtक गरKा असSाS. काही शारीåरक गरKा, सुरप±SSा 5पि
सुर±ा गरKा 5पि सामापKक गरKा यासार´या पनÌन-सSरीय गरKा 5हtS,
जया प्रम िूि्थ कtÐया िापहKtS; 6Sर 8¸च-सSरीय 5हtS Kसt कì अहंकार
गरKा 5पि 5Âम-वासSपवक गरKा, जया खाि¸या सSरावरीि गरKा िूि्थ
कtÐयानंSर िूि्थ कtÐया Kा9 शकSाS. (अāाहम मासिx¸या गरKांचा पसĦांS,
९४‘)
• संसरtमधयt संवादाचt पवपवV नमुनt 5हtS, Kt संसरt¸या कामपगरीसाठी
महßविूि्थ 5हtS. (KtÌस माच्थ 5पि हब्थN्थ सायमन)
• िåरपसरSीनुसार Óयवसरािकांची िxकांची वtगवtगbी Vारिा असू शकSt.
Pµिस मrकútगरची ' पसĦांत >³स (परयरी ȯ)
 Óयवसरािकांना िxकां¸या
सवभावापवfयी िारंिाåरक गpहीSक असू शकSाS - Kसt कì मनुÕयांना काम
करिt 5वPS नाही 5पि Ìहिून Âयांना काम करÁयासाठी KबरदसSी,
पनयंपýS, पनद¥पशS 5पि पश±tची Vमकì पदिी गtिी िापहKt.
पसĦांत ्वार
(परयरी Ȱ)
 Óयवसरािकांना िxकांबĥि सकाराÂमक गpपहSक असू शकSाS
Kसt कì िxकांना खtbायिा पकंवा पव®ांSीसाठी काम करायिा 5वPSt 5पि
St 5Âम-पनयंýि 5पि सवS ची पदशा दाखवू शकSाS.
• िxक धयtय गाठÁयासाठी गxĶी करÁयास प्वp° हxSीि, Kर Âयांचा Âया
धयtया¸या मूÐयावर पवĵास असtि 5पि St काय करSाS हt Âयांना पदसS
असtि Sर - Âयांना St साधय करÁयाS मदS हxईि. अिt±tचा पसĦांS सूपचS
करSx कì >खाद्ा पवपशĶ प्कारt काय्थ करÁयाची प्tरिा पकंवा प्वp°ी >खाद्ा
पदिtÐया पनकािासाठी कम्थचाöया¸या 6¸Jt¸या SीĄStवर 5पि अशा
िåरिामा¸या 5कf्थकStवर अविंबून असSt. अिt±ा पसĦांSामधयt Sीन चि
5हtS Kसt 5कf्थकSा, काय्थप्दश्थन -िåरिाम पिंकtK 5पि प्यÂन -
िरZvम्थÆस पिंकtK (पÓह³Nर ĄुÌसचा - प्tरिाचा अिt±ा पसĦांS, ९”०)
• संसरtSीि िxकां¸या वS्थनावर 5पि कामावर िåरिाम करिारt अनtक GNक
5हtS. हK्थबग्थनt नxकरी¸या समाVानाशी संबंपVS GNकांना प्tरक Ìहिून 5पि
नxकरीSीि असंSxfाशी संबंपVS GNकांना दtखभाि GNक पकंवा सव¸JSा
GNक Ìहिून नाव पदिt. (हL्थबाग्थचा – दxन GNकांचा पसĦांS, ९“०)
• नxकरी, Bbख, यश, 5ÓहानाÂमक काय्थ, Kबाबदारी, वाQ 5पि प्गSी
6Âयादéसारखt ‘प्tरक’ कामा¸या वाSावरिाS अपसSÂवाS असSीि Sर Âयांना munotes.in

Page 26

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
26 समाVान 5पि प्tरिा पमbtि. प्tरकांचा संच कामा¸या सवरूिाशी पनगPीS
असSx 5पि St कामाशी संबंपVS असSाS. हt GNक समाVानासाठी 5पि
कामपगरी वाQवÁयासाठी सकाराÂमक यxगदान दtSाS.
• Kर 'सव¸JSा GNक', Kसt कì वtSन 5पि िगार, कंिनीची Vxरिt 5पि
िĦSी, समवयसक, वåरķ 5पि अVीनसर यां¸याशी िरसिर संबंV, कामा¸या
िåरपसरSी, नxकरीची सुरप±SSा 6. कामा¸या वाSावरिाS अपसSÂवाS
असSीि Sर Âयांचा िåरिाम असंSxf नाही, िरंSु प्tरिा नाही. . प्tरकां¸या
पविरीS, सव¸JSा GNक कम्थचाया«ना प्tåरS करS नाहीS. Sरापि, St असंSxf
रxखSाS 5पि यरापसरSी राखÁयाचा प्यÂन करSाS. St वाQीसाठी यxगदान
दtS नाहीS िरंSु नुकसान NाbSाS. या GNकां¸या अनुिपसरSीमुbt नxकरीS
असंSxf पनमा्थि हx9 शकSx Kx संसरtिा िरवPS नाही. असंSxf नाहीसा
करिt ÌहिKt समाVान नाही.
• अपVकारी पकंवा Óयवसरािकांची काय¥ ÌहिKt Cिचाåरक संसरtS सहकारी
प्यÂनांची Óयवसरा राखिt. (चtसNर बना्थP्थ)
१.“.“ - प्र्ालरीचा पसĦांत (ŀपĶकोन) :
अ) िåरचर:
प्िािीचा ŀĶीकxन संसरांना िरसिरसंबंपVS भागांनी बनिtिी >क >कìकpS, 8ĥtशिूि्थ
प्िािी Ìहिून िाहSx. या ŀपĶकxनामधयt, Óयवसरािक Âयां¸या संसरtकPt संिूि्थििt
5पि मxठzया बाĻ वाSावरिाचा >क भाग Ìहिून िाहSाS. प्िािी¸या ŀपĶकxनाचा
Zxकस असा 5हt कì >खाद्ा संसरtSीि Óयवसरािक कtवb Âयां¸या पवभागामधयtच
काय्थ करू शकS नाहीS िरंSु Âयांना 6Sर पवभागांशी 5पि 6Sर संसरां¸या
प्पSपनVéमधयt दtखीि संवाद साVावा 5पि संवाद साVावा िागtि.
९”० ¸या सुमारास संसरा 5पि ÓयवसरािनाकP t प्िािीचा ŀĶीकxन पदसून
5िा. प्िािी¸या ŀपĶकxनाSीि काही महßविूि्थ यxगदानकÂया«मधयt रvबN्थ कrNzL,
Prपनयि कrNzL, रvबN्थ कxĹ, PÊÐयूKी सकvN 5पि िुPपवग Zvन बN्थिrÆZì यांचा
समावtश 5हt.
ब) का्हरी प्मुि संकÐिना
8िप्र्ालरी – संिूि्थ प्िािीचा भाग बनविाöया भागािा 8िप्िािी ÌहिSाS. Sसtच,
प्Âयtक प्िािी अKून मxठzया संिूि्थची 8िप्िािी असू शकSt. 8दाहरिार्थ, पवभाग ही
पवभागाची 8िप्िािी असSt 5पि पवभाग ही कंिनीची 8िप्िािी असSt 5पि कंिनी
ही 8द्xगाची 8िप्िािी असSt 5पि 8द्xग ही अर्थÓयवसरtची 8िप्िािी असू
शकSt. munotes.in

Page 27

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
27 स्हचर्य- याचा अर्थ संिूि्थ भाग Âया¸या भागां¸या बtरKtिt±ा मxठा 5हt. >खाद्ा
संसरtमधयt, संसरtSीि पवभाग 5पि कम्थचाöयांमधयt समÆवय असू शकSx. KtÓहा
Óयक्तì 5पि पवभाग >कमtकांशी सहकाय्थ करSाS 5पि िरसिरसंवाद करSाS, StÓहा
Âया प्Âयtकानt >कNt राहóन काय्थ करÁयािt±ा St अपVक 8Âिादक बनSाS.

त�ा क्र. १.४– व्यवस्थापनातील प्रणाली आिण उपप्रणाली
क) िुÐरा आपर् बंद प्र्ालरी 
>खादी प्िािी पS¸या वाSावरिाशी संवाद साVSt Sर Sी खुिी प्िािी मानिी KाSt.
5पि Kर >खादी प्िािी Âया¸या वाSावरिाशी संवाद साVS नसtि Sर Sी बंद
प्िािी मानिी KाSt.
ि) >क मुक्त प्र्ालरी Ì्हर्ून संGटना
सव्थ संसरा Âयां¸या वाSावरिाशी संवाद साVSाS, िरंSु St पकSी प्मािाS करSाS St
वtगbt 5हt. Óयवसाय संसरा ही >का मxठzया Óयवसरtचा >क भाग 5हt, ÌहिKt, समाK.
>खाद्ा Óयावसापयक संसरtिा समाKाकPून मनुÕयबb, सापहÂय, िuसा 6.चt 6निुN
पमbSाS 5पि Âयाचt 8Âिादन (वसSू 5पि सtवां¸या सवरूिाS) समाKािा िुरवSt.
Óयवसाय संसरा >काकìििt काम करू शकS नाही. Âयाचt Óयावसापयक 8िøम
चािवÁयासाठी समाKाSीि सदसयांकPून सपøय िापठंबा 5वÔयक 5हt.
8दाहरिार्थ, Âयािा गुंSविूकदार 5पि पव°ीय संसरांकPून पव° यांसार´या
munotes.in

Page 28

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
28 संसाVनांची 5वÔयकSा 5हt; अंपSम úाहकांना Âया¸या वसSू 5पि सtवा पवSरीS
करÁयासाठी Óयािाöयांना 5वÔयक 5हt 5पि Âया¸या वसSू 5पि सtवांचा वािर
करÁयासाठी úाहकां¸या समर्थनाची दtखीि 5वÔयकSा 5हt.
१.“.” ्वासतुसािेक्षता (आनुfंपFकता) पसĦांत (ŀपĶकोन) :
अ) िåरचर:
वासSुसािt±Sा (5नुfंपगकSा) पसĦांS (ŀĶीकxन) "िåरपसरSीKÆय ŀĶीकxन" Ìहिून
दtखीि Bbखिा KाSx. वासSुसािt±Sा ŀĶीकxनानुसार, काही Sंýt पवपशĶ
िåरपसरSीS दtखीि चांगिt काय्थ करू शकSाS 5पि सव्थ िåरपसरSéमधय t नाही.
Óयवसरािनाचt काय्थ हt Sंý Bbखिt 5हt, Kt पवपशĶ िåरपसरSीS चांगिt काय्थ करtि.
पनि्थय िåरपसरSी-अनुकूि 5पि िåरपसरSी पवपशĶ असिt 5वÔयक 5हt.
िåरपसरSीचt पकंवा समसयांचt सवरूि ठरवSt कì St हाSाbÁयासाठी कxिSी िĦS
पकंवा Sंý वािरिt Kा9 शकSt. >खाद्ा पवपशĶ िåरपसरSीसाठी चांगिी असिtिी Sंý
पकंवा िĦS वtगवtगÑया िåरपसरSीS चांगिी असू शकS नाही. दुस-या शÊदाS
सांगायचt Sर, गxĶी करÁयाचा कxिSाही सवō°म माग्थ नाही, Kx सव्थ िåरपसरSéना
सव्थý िागू 5हt.
ब) ्वासतुसािेक्षता (आनुfंपFकता) पसĦांत (ŀĶरीकोन) आपर् वरा्व्हाåरक बुĦरी:
वासSुसािt±Sा (5नुfंपगकSा) ŀपĶकxनानुसार, गxĶी करÁयाचा कxिSाही ‘>क 8°म
माग्थ’ नाही. समान िåरपसरSी दxन पभÆन Óयक्तéĬारt पकंवा >काच Óयक्तìĬारt वtगवtगÑया
वtbी प्भावीििt हाSाbिी Kा9 शकSt. पवपशĶ िåरपसरSी हाSाbÁयासाठी
Óयवसरािनािा पवपशĶ Sंýाचा अविंब करावा िागSx. 5कपसमक ŀĶीकxन
सामाÆय²ानाची बाब 5हt असt वाNू शकSt, िरंSु प्Âय±ाS St सामाÆयStिt±ा बरtच
काही 5हt कारि
• ÓयवसरािनाकP t प्Âयtक िåरपसरSीचt सखxि पवĴtfि 5पि समK असिt
5वÔयक 5हt.
• Óयवसरािनानt नंSर िåरपसरSी पकंवा समसया हाSाbÁयासाठी वािरÐया
Kािाö या पवपवV Sंýt पकंवा िĦSी शxVÐया िापहKtS.
• प्Âयtक Sंý नंSर St समसयtिा सामxरt KाÁयास स±म असtि कì नाही हt
शxVÁयासाठी Sिासिt Kा9 शकSt.
• प्Âयtक Sंýाची यxµय Sिासिी कtÐयानंSर, Óयवसरािनानt िåरपसरSीचा
सामना करू शकिारt सवō°म संभाÓय Sंý पनवPिt िापहKt.
• Óयवसरािनानt नंSर िåरपसरSी हाSाbÁयासाठी पकंवा समसयtचt पनराकरि
करÁयासाठी Sंý पकंवा िĦS िागू कtिी िापहKt. munotes.in

Page 29

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
29 • समसयtचt पनराकरि हxS 5हt कì नाही हt शxVÁयासाठी Óयवसरािन Sंý पकंवा
िĦSé¸या कामपगरीचt िुनराविxकन दtखीि करू शकSt 5पि नसÐयास,
Óयवसरािन SंýाS बदि करू शकSt पकंवा िåरपसरSीिा सामxरt KाÁयासाठी
दुसरt Sंý सवीकारू शकSt.
क) ्वासतुसािेक्षता (आनुfंपFकता) पसĦांत (ŀपĶकोना)चे मूÐरमािन:
वासSुसािt±Sा (5नुfंपगकSा) पसĦांS (ŀĶीकxन) Óयवसरािकांना अनtक प्कारt
8ियुक्त 5हt. हt Óयवसरािकांना सावV करSt कì गxĶी करÁयाचा कxिSाही ‘>क
सवō°म माग्थ’ नाही. >खाद्ा पवपशĶ समसयtचt पनराकरि करÁयासाठी पकंवा पवपशĶ
िåरपसरSीिा सामxरt KाÁयासाठी Óयवसरािकांना सवō°म संभाÓय िĦSी पकंवा Sंý
शxVावt िागSt. Óयवसरािनासाठी 5कपसमक ŀपĶकxनाची 8ियुक्तSा अनtक
प्करिांमधयt 8ĦpS कtिी Kा9 शकSt. Âयािuकì काही खािीिप्मािt 5हtS.
• हt Óयवसरािकांना पवपशĶ िåरपसरSीनुसार पवपशĶ नtSpÂव शuिी पनवPÁयासाठी
माग्थदश्थन करSt. दुसöया शÊदांS, Óयवसरािकांना सव्थ िåरपसरSéमधय t पवपशĶ
नtSpÂव शuिीचt अनुसरि करÁया?वKी िåरपसरSीKÆय नtSpÂव शuिी
सवीकारÁयास प्वp° करSt.
• हt Óयवसरािनािा संसरtSीि कम्थचाöयांसाठी यxµय प्tरक िrकtKtस
सवीकारÁयास मदS करSt. कम्थचाö यांचt सवरूि 5पि Âयां¸या गरKा 5पि
अिt±ांवर अविंबून >कSर 5पर्थक प्xÂसाहनt पकंवा गuर-मyपद्रक प्xÂसाहनांना
यxµय महßव पदिt िापहKt.
• हt संसरtSीि Óयवसरािक 5पि कम्थचारी यां¸याSीि संGf्थ सxPपवÁयास
मदS करSt. संGfा्थ¸या सवरूिावर अविंबून, Óयवसरािन संGf्थ
सxPवÁयासाठी पवपशĶ Sंýाचा अविंब करू शकSt.
• Óयवसरािक कामाचt सवरूि 5पि िåरपसरSीनुसार Âयां¸या अVीनसरांना
अपVकार दtखीि दt9 शकSाS. अपVकार सxिवÁया5Vी , Óयवसरािकांनी
अVीनसरां¸या सवरूिाचt पवĴtfि कtिt िापहKt 5पि जया िåरपसरSी पकंवा
8िøम सxिपविt 5वÔयक 5हt.
• Óयवसरािकìय प्पøयtिा सामxरt KाÁयासाठी 5कपसमक ŀपĶकxन
Óयवसरािनासाठी 8ियुक्त ठरू शकSx. 8दा. 8िøमांचt पनयxKन, 5यxKन
(संGNन), संचािन 5पि पनयंýि. Óयवसरािनानt प्रम िåरपसरSीचt पवĴtfि
करावt 5पि ÂयानंSरच Óयवसरािकìय प्पøया हाSी ¶यावी.
• Óयवसरािन िåरपसरSीनुसार संसराÂमक संरचनtचा सवा्थS यxµय प्कार पनवPू
शकSx. 8दाहरिार्थ, >काच वtbी अनtक प्कÐि हाSी ¶यायचt असÐयास,
संसरा मrपů³स संरचना सवीकारू शकSt. munotes.in

Page 30

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
30 १.” भारतरीर वर्वस्ािन प्वचारांचरी 8Âक्रांतरी (ȜȭȦȣȬȫIȦN Ȧȝ
INDIȘN ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ ȫȟȦȬȞȟȫS )
१.”.१ िåरचर:
भारS ही समpĦ संसकpSी 5पि वuपवधयिूि्थ वारशाची भूमी 5हt 5पि 5िÐया सËयStनt
8व्थåरS Kगािा कxपहनूरसारखी मyÐयवान रÂनt 5पि दापगनt पदिt 5हtS; किांचt असं´य
प्कार; बासरी, सSार, Sानिुरा, वीिा 6Âयादी वाद्t; गुŁकुि, KगाSीि िपहिt पवद्ािीठ,
शास्त्रीय Sßव²ान, पविुि अपभKाS सापहÂय, कपवStचt वuपवधय 6. अशा पश±ि संसरांमVून
²ानशाखां¸या भरिूर ²ानशाbांĬारt ²ानाचा 8िदtश; 5युव¥द, 5युव¥पदक CfVt, िंचकम्थ,
पिच रtरिी, 5पि मxSीपबंदू, ÈिापसNक सK्थरी सार´या 5युव¥पदक शस्त्रपøया; हxपमBिrरी,
8िचार 5पि 8िचारां¸या पवपवV ®tिी, पनसगōिचार, युनानी 8िचार, पसĦ पचपकÂसा, यxग;
संसकpS; वuपदक गपिS, शूÆय सं´या, बायनरी पससNीम, पZबxनाची सं´या, पýकxिपमSी 6.
सारखt अनtक गपिSीय 5पवÕकार; कÊबPzPी, खx-खx, माश्थि 5Nz्थस सारखt अनtक शारीåरक
खtb Sसtच बुपĦबb, साि 5पि पशPी 6Âयादी मानपसक खtb; बासमSी Sांदूb, हbद,
मसािt यासारखt पवपवV प्कारचt 8Âिादन; शाई 5पि रांगxÑया (वाbूचा मKिा) चंद्रावरीि
िाÁयाचा शxV, जयxपSfशास्त्र 5पि अनtक वu²ापनक, गपिSी 5पि खगxिशास्त्रीय अंSŀ्थĶी.
5Vुपनक Óयवसरािनाचा बराचसा भाग हा Óयवसाय करिt 5पि िxकांचt Óयवसरािन,
राKकारि, अर्थशास्त्र 5पि 5ंSरराÕůीय संबंV या सवा«चt Óयवसरािन करÁयासाठी >क
सामाÆय ²ानाचा ŀĶीकxन 5हt, Kt प्ाचीन भारSीयांनी Âयां¸या िĦSéचt पवशtfS
‘Óयवसरािन’ या नावाखािी वगêकरि न करSा खूि चांगिt कtिt. यासाठी, 5िÐयाकPt
अनtक 8Ðिtखनीय úंर (अर्थशास्त्र), राKt 5पि राजयकÂया«ची चåरýt (मtगासरtपनसचt 6ंपPका,
अबू ZLिचt अकबर नामा), िुराि 5पि वuपदक सापहÂयाSीि संदभ्थ (रामायि, महाभारS,
गीSा) 5हtS जयाS असt सूपचS कtिt 5हt कì जया Óयवसरािनाची Sßवt (ȧȦțȪȚȦȩș) ,
5K 5िि जयांचा संदभ्थ GtS 5हxS St बरtच StÓहा वािराS  ÓयवहाराS हxSt.
भारSावर वtगवtगÑया वांपशक, Vापम्थक 5पि सांसकpपSक िाĵ्थभूमीSीि अनtक राKांनी राजय
कtिt 5पि या सवा«मुbt भारSानt Âया¸या सव्थ प्Ktचt संिूि्थ Óयपक्तमßव पवचाराS Gt9न, Âया¸या
साăाजयावर सवा्थS ÆयाÍय 5पि ÆयाÍय िĦSीनt शासन करÁया¸या राKवNी¸या प्चंP
मागÁया िूि्थ कtÐया. . KगभराSीि बहòStक संसरा भू-राKकìय संबंVांशी LुंKS असSाना
5पि KागपSक काय्थशक्तìचt Óयवसरािन करSाना अनtक समसयांना SŌP दtS असSाना,
भारSीय राKt 5पि राजयकÂया«नी Âयां¸या काbाS खरxखरच पवfम िxकसं´यtवर राजय
करSाना हt करÁयाची किा िारंगS कtिी.
अशी असं´य 8दाहरिt 5हtS Kी पसĦ करSाS कì Óयवसरािनाची अनtक Sßवt भारSाS
प्ाचीन काbािासून िाbिी KाS 5हtS.
पबरबि, Stनािी रामा, पशवाKी महाराK हt Óयवसरािनाचt Kुनt गुरू, 5Vुपनक Óयवसरािन
पवचारवंSांनी काही चाि³य, सवामी पववtकानंद, सवामी दयानंद सरसवSी, Óही.कt. कpÕि मtनन,
अमpÂय सtन, पनमा्थÐय यासार´या भारSीय Óयवसरािन पवचारवंSांचt Óयवसरािन
संकÐिनtSीि 8°ुंग यxगदान. कुमार, गुरचरि दास, पकरि कपि्थक, पवनीS नÍयर, नंदन munotes.in

Page 31

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
31 नीिtकिी, अŁि माåरया, दीिा प्Ðहाद, प्xZtसर Kt बी िी पसÆहा, 6. जयां¸या महßविूि्थ
काया«नी 5पि मूिभूS गxĶéनी भारSीय Óयवसरािना¸या चyकNी¸या पवकासाचा िाया
GाSिा.
Sरापि, Kगा¸या िxकसं´याशास्त्रीय, सामापKक, सामापKक, राKकìय 5पि भyगxपिक
रचनtS समुद्र-िåरवS्थन Lािt असूनही, भारSीय 6पSहासाSीि अनtक िĦSी 5पि
दसS?वKीकरि कtिtिt पश±ि 5Kही यxµय 5पि वuV 5हtS. शtवNी KगभराSीि
Óयवसरािन पश±ि भारSाकPt मूÐयt, नuपSकSा 5पि सांसकpपSक 5चारसंपहSt¸या ²ाना¸या
अZाN भांPारांसह 5िÐया सीमा समpĦ करÁयाS मदS करÁयासाठी िाहS 5हt - जयािा
'5Vुपनक Óयवसरािन' नt मूbS3 Âया¸या चyकNीS समापवĶ कtिt नÓहSt.
Óयवसरािन ही >क किा 5पि पव²ान 5हt - ÂयाS दxÆहीची वuपशĶzयt 5हtS. बदिÂया
काbा¸या अनुfंगानt चािS राहÁयासाठी St सु² दtखीि 5हt 5पि सवS3िा बदि 5पि
सुVारिtसाठी कK्थ दtSt. भारSीय Óयवसरािन पवचारांची समि्थकSा 5Kही खxिवर KािवS
5हt 5पि यू>स¸या 5यÓही िीग शाbांĬारt Âयाचा 5दर 5पि प्शंसा कtिी KाSt 5पि
कदापचS भारSीय 6पSहासाS खxिवर Kा9न Sx 6Sका ů¤P का 5हt हt समKून GtÁयाची
वtb 5िी 5हt.
१.”.२ भारतरीर वर्वस्ािन प्वचारां¸रा अंतरंFाचे र्ा््य ²ान :
भारS हा बहò-संसकpS, बहòमुखी 5पि वuपवधयिूि्थ शरीर 5हt, Kx बहòपवV 5चारसंपहSा (काय्थ
संपहSा) चt समर्थन करSx. हt बहòपवV काय्थ-5चार, प्भावी Óयवसाय अंमिबKाविीसाठी
नtहमी¸या Óयािक-सरावÐया Kािाö या िाIJाÂय Óयवसरािन Pाविtचांना मागt NाकSाS.
अ) प्वप्वध भारतरीर वर्वस्ािन प्वचारांचे प्वĴेfर्
१) िरा्य्वरर्ािरी सुसं्वाद (प्Âरेका¸रा जरी्वना्वररील स्व्य आरामां¸रा
वर्वस्ािनातरील रोFाचे िåरर्ाम) –
यxगा¸या सहाÍयानt, धयान करिारा मनुÕय (Óयवसरािक) सवS3िा अंSबा्थĻ
शुĦ करÁयाचा प्यÂन करSx, पचंSांची Vूb GािवÁयाचा प्यÂन करSx; Âया¸या
मनाSून Sिाव 5पि 8दासीनSा 5पि शांSSा पमbपवÁयाचा प्यÂन करSx
Ktिtकरून Sx सधया¸या पसरSीS 5पि अपVक >काúStनt काय्थ करू शकtि
5पि काय्थ±मStनt 5ििt िàय साधय करू शकtि.
अशाप्कारt या पøयांचा सराव करून Sx खöया अरा्थनt 5पि कtवb Âया¸या
शरीरावर 5पि Âया¸या कामावर ि± क¤पद्रS करS नाही, िरंSु Âयाच वtbी
मािूस जया वाSावरिाS राहSx ÂयाकPt दुि्थ± करू शकS नाही. Âयाचt िàय
साधय करÁयासाठी Sx सवS3वर ि± क¤पद्रS करSx Ìहिून, Âयािा िया्थवरिाशी
सुसंवाद साVावा िागSx. Âयाच साठी. Âयािा Âया¸या 5KूबाKू¸या िxकांशी,
Âयाचt कुNुंब, Âयाचt Gर, Âया¸या काया्थियाSीि वाSावरि, Âयाचा बvस,
अVीनसर, 5KूबाKूचा पनसग्थ 6Âयादéशी Kुbवून ¶यावt िागSt, Ktिtकरून
Âयाचा Âया¸या कpSéवर सकाराÂमक िåरिाम हxईि, Âयाचt मन, कÐिना munotes.in

Page 32

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
32 सुसंवादीििt ZुिSीि. वाSावरि Sx पनरxगी 5पि नuसपग्थक Kीवनशuिी
दtखीि राखू शकSx.
िया्थवरिाशी सुसंवाद साVÐयानt िxकांशी पमbून पमसbून Kाईि, Ktिtकरून
Óयवसरािकांना Âया¸या कामाS कxिÂयाही पवरxVाचा सामना करावा िागिार
नाही 5पि Âयामुbt कxिStही दPिि, नuराÔय, Sिाव, मÂसर, पचंSा, KासS
काम हt सव्थ नकाराÂमक GPामxPéना कारिीभूS ठरिार नाही.
२) आÂम-पनरंýर् -
5Âम-पनयंýि ÌहिKt 5वtगांवर अविंबून न राहSा >खाद्ानt कसt वागावt
5पि कसt वागावt याबĥि पनवP करÁयाची ±मSा 5हt. अंS3प्tरिtवर पकंवा
SाÂकाb 5वtगावर काय्थ करÁया?वKी, Óयक्तì - 5Âम-पनयंýि पवराम दt9न
िåरपसरSीचt 5पि Âयां¸या वागिुकìमुbt 8ĩवू शकिाö या िåरिामांचt
मूÐयांकन करSाS. 5Âम-पनयंýिाचा Óयायाम करून, >खादी Óयक्तì यxµय
पनि्थय GtÁयास पशकू शकSt 5पि अशी वS्थिूक पनवPू शकSt जयांचt
सकाराÂमक िåरिाम हxÁयाची अपVक श³यSा असSt.
6Sर िxकांसxबS राहÁयासाठी 5Âम-पनयंýि महßविूि्थ 5हt. St कpSी
करÁयािूवê पवचार करS 5हt, Kसt कì रसSा BिांPÁयािूवê िाहिt. 5Âम-
पनयंýि 5वtगिूि्थ वS्थन प्पSबंपVS करSt जयाचt Vxकादायक पकंवा नकाराÂमक
िåरिाम हx9 शकSाS.
‘) धम्य, स्वधम्य आपर् अपलĮता –
अ) धम्य  Vम्थ हा यxµय KगÁयाचा पनयम 5हt, जयाचt िािन कtÐयानt
Sुम¸या सवS3¸या KीवनाS 5नंद 5पि 6Sरां¸या KीवनाS 5नंदाची
दुहtरी वसSू प्ाĮ हxSt. हt सव्थ 5दश्थ, 8पĥĶt, प्भाव, संसरा 5पि Kीवन
5पि वS्थना¸या िĦSéसाठी 8भt 5हt Kt >क Óयक्तì 5पि समाKाचा
>क सदसय Ìहिून मनुÕया¸या चाåरÞय 5पि 8ÂøांSीिा 5कार
दtSाS.
मुक्त 5Âमा, Vापम्थकSा 5पि पनभ्थयSा हt Vमा्थचt Sीन दuवी GNक 5हtS.
Vम्थ हा भारSीय िxकांचा 5Âमा (पकंवा 5ÂÌयािासून पवकपसS
Lािtिा) 5हt. यxµय गxĶी करा (Vम्थ-चार), चांगिt करा, चांगिt Óहा
5पि 5िÐया अंS3करिाचा संिूि्थ क± चuSÆया¸या प्काशानt 8Kbून
पनGtि. Vमा्थS नुसSी कpSी नाही Sर ÆयाÍयStवर KासS भर पदिा KाSx.
Vम्थ पनभ्थयStवर भर दtSx.
Vम्थ ÌहिKt नीSी 5पि अधयाÂम यांची सांगP.
ब) स्वधम्य  गीSा यावर Kxर दtSt कì सवVम्थ (सवभावावर 5VाåरS - प्वp°ी
5पि यxµयSा - समाKाS >खाद्ा¸या सरानामुbt >खाद्ा¸या िदरी munotes.in

Page 33

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
33 िPिाöया कामावर) समाKा¸या सामाÆय कÐयािासाठी 5पि Âयाची
8िासना कtिी िापहKt. दuवी, दtवािा 5मचt अि्थि Ìहिून.
हt 5K¸या Óयावसापयक Kगामधयt Óयािार KगSाS समर्थन 5पि
सपøयििt सहकाय्थ करÁयासाठी 5पि माSp िpÃवीसxबS राहÁयासाठी,
पS¸या भÓय िया्थवरिीय संSुिनाचt र±ि करÁयासाठी िागू 5हt.
क) अपलĮता  अपिĮSा ÌहिKt िxकांना, पठकािांना पकंवा गxĶéना
सवS3चt सवाSंÞय दtÁयाची ±मSा. दुसö या Óयक्तìिा Sx पकंवा सवS3
असÁयासाठी "सिtस" दtिt. अपिĮSा ÌहिKt िxकांशी अपS-संबंपVS
पकंवा 5प®S नाStसंबंVािासून दूर हxिt. 5िि >खादी Óयक्तì, पठकाि
पकंवा वसSू बदिू पकंवा पनयंपýS करू शकS नाही हt सवीकारÁयाची
6¸Jा 5हt. Kीवनावरीि Sुम¸या भावपनक ŀĶीकxनावर िåरिाम
करÁयासाठी जयािा SुÌही िूवê खूि शक्तì पदिी 5हt अशा Óयक्तìिासून
सुरप±S, भावपनक अंSर पवकपसS करिt 5पि राखिt. याचा अर्थ
बचाव करिt, स±म करिt, पनराकरि करिt पकंवा पनयंपýS करिt या
नकाराÂमक िåरिामांपशवाय प्tम, काbKी 5पि काbKी यांचt
भावपनक बंVन पNकवून ठtवÁयाची ±मSा. हt भावपनक 5Âम-संर±ि
5पि प्पSबंV Óयायाम करÁयाची ±मSा सूपचS करSt KtिtकŁन वाKवी
5पि Sक्थसंगS पबंदू¸या ििीकPt रापहÐयामुbt KासS भावपनक पवनाश
अनुभवू नयt. िxकांना St "खरxखर Kt" बनवायचt 5हtS Âयािt±ा St "Kसt
5हtS" असt हx9 दtÁयाची ±मSा.

भूSकाbाS Sुम¸यावर KासS
अविंबून असिtÐया पकंवा Sुम¸याशी शýुÂव GtSिtÐया िxकांकPून
दुखािS, गuरवS्थन, गuरZायदा Gtिt NाbÁयाची ±मSा.
१.”.‘ सधरा¸रा रुFात भारतरीर वर्वस्ािन प्वचारांचरी समि्यकता :
सधयाचt Óयवसरािन मvPtि सवा«गीि नाहीS कारि St मुक्तì, संसकpSी, अधयाÂम 5पि कम्थ
(कम्थ) या बाबी पवचाराS GtS नाहीS. िाIJाÂय पसĦांS दtखीि अपसSÂवा¸या 8¸च @P्थरवर
ि± क¤पद्रS करS नाहीS. 6रtच भारSीय Óयवसरािन/भारSीय Óयवसरािन मxठी भूपमका
बKावू शकSt. भारSीय Óयवसरािन/भारSीय Óयवसरािन अधयापÂमक 5पि सांसकpपSक
कÐिनांमधयt ŁKिtिt असÐयानt, St सधया¸या Óयवसरािन मvPtिमVीि अंSर भरून काQू
शकSt 5पि मानवी गुिव°ा पवकासावर ि± क¤पद्रS करून सवा«गीि मvPtि Sयार करू
शकSt.
महाभारSाचt पचýि करिाö या भगवģीSt¸या भारSीय महाकाÓय िुसSकानt कtवb मानवा¸या
वuयपक्तक Kीवनाचt माग्थदश्थन कtिt नाही Sर Óयवसरािकìय पनि्थय GtÁया¸या संदभा्थिा 5कार
पदिा 5हt 5पि भारSीय Óयावसापयकांमधयt नuपSक पनि्थय GtÁयाची िåरसंसरा पनमा्थि कtिी
5हt. हt िुसSक असt दश्थवSt कì नuपSक पवचारVारा नtहमी वuयपक्तक सSरावर सवीकारिी KाSt
जयामुbt Óयवसरािकांना समसयांचt पचंSन करÁयास 5पि Óयावसापयक सSरावर वागÁयाचा
5पि पनि्थय GtÁयाचा यxµय माग्थ पनपIJS कtिा KाSx.
5िखी >क मनxरंKक Ĵxक ÌहिKt प्पसĦ कवी कापिदास यांचt ‘मtGदूSमz’ (³िा8P
मtस¤Kर) नावाचt िुसSक. नu:Âय माÆसून¸या काÑया Qगांना प्ार्थना Ìहिून शापिS य± भKन munotes.in

Page 34

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
34 गाSx. सव्थ Vापम्थक सरbांमVून प्ाचीन भारSाSीि पवपवV शहरांSीि 8िासनtसाठी दtवSा Stरt
यtSाS, य±ा¸या प्ार्थनtĬारt, Ktिtकरून काbt Qग िपवý नगरांवर िा9स िाPSीि 5पि या
प्पøयtS Sx शािािासून मुक्त हxईि. >खादा 8ÂकN प्वासी पकंवा प्वास पनयxKक असÐयास,
प्वासाचt पनयxKन 5पि गंSÓय पवििन करिt हt >क मनxरंKक वाचन 5हt.
हt िुसSक प्वास माग्थदश्थकासारखt 5हt 5पि भारSाSीि माÆसून¸या हािचािéसह यtिाö या
सव्थ Vापम्थक महßवा¸या पठकािांची यादी करSt. िय्थNन 5पि प्वासाचt पवद्ारê या शास्त्राSून
PtपसNनtशन माक¥पNंगचt 8°म VPt पशकू शकSाS.
प्मुख Pxमtन यxगदानांिuकì >क ÌहिKt ‘úाहक समाVान’चा नमुना. 5Vुपनक Óयवसाय पNकून
राहÁयासाठी हा नमुना अÂयंS 5वÔयक Lािा 5हt. मधययुगीन काbाSीि काही प्पसĦ
Ĵxकांमधयt सtवा प्दाÂयाचt >कमtव धयtय Ìहिून ‘úाहक समाVान’ ही कÐिना सिĶ कtिी 5हt
Kी सtवा गुिव°tचt िåरमाि úाहकां¸या समाVानासाठी Âया¸या कपवStSून कसt मrि कtिt
KाSाS यावर प्काश NाकSाS.
कुंभ-मtbा 5पि PÊबावाÐयांसार´या काय्थिĦSी 5पि काय्थिĦSी Ìहिून यशसवीरीÂया
5यxKन कtÐयामुbt भारSाSीि Óयवसरािन िĦSéचा पवKय युगानुयुगt 5हt.
प्ाचीन काbाSीि अनtक भारSीय पवचारवंS 5पि रिनीSीकारांनी संकÐिना, पवचार,
प्पøया 5पि Vxरिt मांPिी 5हtS Kी 5K¸या Óयावसापयक वाSावरिाS सुसंगS 5हtS.
प्ाचीन भारSीय शहाििि 5पि 5Vुपनक Óयवसरािन पवचारां¸या दxन पवपवV ±týांची
समK >क संिूि्थ नवीन Óयवसरािन ±tý Sयार करtि Kt भपवÕयाSीि Óयवसाय
Óयवसरािकांना माग्थदश्थन करtि.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) सिĶ करा :
. सायंपNपZक सकूि @Z मrनtKम¤Nचt Kनक.
. हtʼnी ZtBि Ĭारt Óयवसरािनाची महßविूि्थ Sßवt.
‘. Óयवसरािनामधय t यxगाचा सराव महßवाची भूपमका बKावSt.
ब) वरा´रा īा:
. काय्थप्दश्थन मानकt.
. रकवा 5पि गSी अËयास.
‘. 5Âम-पनयंýि
क) िालरील प्ijांचरी 8°रे īा :
. Óयवसरािकìय गुि 5पि कyशÐयt कxिSी 5हtS?
. संसरtिा खुिी Óयवसरा का ÌहिSाS?
‘. सधया¸या युगाS भारSीय Óयवसरािनाचा संबंV कसा 5हt? munotes.in

Page 35

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
35 १.• वर्वस्ािनाचरी कारके (ȝȬNȚȫIȦNS Ȧȝ ȤȘNȘȞȜȤȜNȫ )
"Óयवसरािन हtच Óयवसरािन करSt. हt ÓयवसरािनाकP t काया्थÂमक ŀपĶकxन दश्थपवSt. हtʼnी
Ztयxि यांनी Âयां¸या "Cद्xपगक 5पि सामाÆय Óयवसरािन" या िुसSकाS
Óयवसरािनासाठी काया्थÂमक ŀĶीकxन प्दान कtिा 5हt.
१.•.१ वर्वस्ािनाचरी कारके:
Óयवसरािनाची महßविूि्थ काय¥ खािीिप्मािt सिĶ कtिी Kा9 शकSाS
१) पनरोजन-
कूंNzL 5पि B'Pxनtि यांनी पनयxKनाची Óया´या अशी कtिी 5हt, "यxKना ÌहिKt
काय करायचt, St कसt करायचt, St कtÓहा करायचt 5पि St कxिी करायचt हt 5Vीच
ठरविt हxय. पनयxKन हt Óयवसरािनाचt प्ारपमक काय्थ 5हt. 6प¸JS िåरिाम साधय
करÁयासाठी भपवÕयाSीि कpSीचा माग्थ ठरवÁयाचt काय्थ 5हt. काय करायचt 5हt, St
कxिी करायचt 5हt, St कVी करायचt 5हt 5पि कसt करायचt 5हt हt ठरवÁयाची
प्पøया 5हt. पनयxKन प्Âय± कामासाठी माग्थदश्थक Sßवt प्दान करSt. पनयxKन हt
मानकt सtN करSt जयां¸या पवŁĦ वासSपवक 8िøम मxKिt KाSाS.

त�ा क्र. १.५– व्यवस्थापनाची काय �
२) संGटन (आरोजन)-
िुईस <िन यांनी संGNनाची Óया´या अशी कtिी 5हt, "5यxपKS करिt ही काय¥
Bbखिt 5पि गNबĦ करिt, अपVकार 5पि Kबाबदारी पनपIJS करिt 5पि
सxिविt 5पि 8पĥĶt साधय करÁयासाठी संबंV प्सरापिS करिt ही प्पøया 5हt.
संGNन संसरtSीि संसाVनां¸या Óयवसरtशी संबंपVS 5हt. यामधयt कामाची पवभागिी,
अपVकार सxिविt 6Âयादी पनि्थयांचा समावtश असSx. हt यxµय वåरķ -गyि संबंV
सरापिS करSt 5पि संसरtSीि 8िøमांचt समÆवय सुिभ करSt.
‘) कम्यचाररी ्वF्य (भरतरी) पनरुक्ती -
>च. वीýीच 5पि >च. कुिÂL यांनी कम्थचारी वगा्थची Óया´या, "संसरt¸या संरचनtSीि
िदt भरिt 5पि भरिt. सNापZंग Zं³शन यxµय नxकरीसाठी यxµय Óयक्तì शxVÁयाS
munotes.in

Page 36

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
36 मदS करSt. ÂयाS कम्थचाöयांची भरSी, िदxÆनSी, बदिी, सtवापनवp°ी, नxकरीचt
रxNtशन 6Âयादéचा समावtश हxSx.
’) संचालन -
संचािनामधयt िxकांना सूचना दtिt 5पि Âयां¸याकPून काय अिtप±S 5हt हt Âयांना
ठा9क 5हt याची खाýी करिt समापवĶ 5हt. याS Sीन 8ि-काय¥ समापवĶ 5हtS
(१) संप्ेfर् (संभाfर्)  याचा अर्थ >का Óयक्तìकPून दुसöया Óयक्तìकPt संदtश
हसSांSåरS करिt हxय. प्भावी संप्tfिासाठी यxµय अपभप्ाय 5वÔयक 5हt
Ktिtकरून संदtश सिĶििt समKिा Kाईि याची खाýी कtिी Kाईि.
(२) नेतpÂ्व नtSpÂव ÌहिKt अVीनसरांना 8पĥĶां¸या प्ाĮीसाठी सवt¸Jtनt काय्थ
करÁयासाठी प्भापवS करÁयाची पøया 5हt. Óयवसरािकािा िxकांमाZ्थS
काम करून ¶यावt िागSt. संसरtचt यश Óयवसरािकां¸या नtSpÂवा¸या गुिव°tवर
अविंबून असSt.
(‘) प्ेरर्ा  याचा अर्थ िxकांना प्xÂसाहन दtिt 5पि चांगÐया कामपगरीसाठी प्tåरS
करिt हxय. िxकांना 6प¸JS कpSीसाठी 8°tपKS करÁयाची ही >क प्पøया 5हt.
Óयवसरािकांनी अVीनसरांना प्वp° करÁयासाठी 5पर्थक 5पि गuर-मyपद्रक
प्xÂसाहन पदिt िापहKt.
“) पनरंýर् : KtÌस सNxनरनt पनयंýिाची Óया´या अशी कtिी 5हt, "पनयंपýS करिt ही
वासSपवक 8िøम पनयxपKS 8िøमांशी सुसंगS असÐयाची खाýी करÁयाची
प्पøया 5हt. पनयंýिामधयt वासSपवक कामपगरीचt पनरी±ि करिt, पवचिन
असÐयास St शxVिt 5पि सुVारिtसाठी सुVाराÂमक 8िाय करिt समापवĶ 5हt.
”) समन्वर  समÆवयाचा अर्थ सव्थ अVीनसर 5पि पवभागां¸या 8िøमांना KxPिt
हxय. Âयासाठी सव्थ सSरावर समÆवयाची गरK 5हt. समÆवयामुbt सव्थ पवभागांना
पदशा पमbSt 5पि सांपGक भावना पवकपसS हxSt. समÆवय हt Óयवसरािनाचt सार
5हt.
१.– सारांि (SUMMARY )
प्Âयtक संसरा यशसवीििt चािवÁयासाठी 5पि पNकून राहÁयासाठी Óयवसरािन हा
महßवाचा GNक पकंवा िाठीचा किा 5हt. पनयxKन, 5यxKन (संGNन), कम्थचारी (भरSी)
पनयुक्तì, संचािन, समÆवय 5पि Óयवसरािनाची काय¥ Ìहिून गिÐया Kािाö या पवपवV
प्पøयांचt पनयंýि यासार´या पवपवV प्पøयांना समøपमS करून िxकांकPून कामt करून
Gtिt ही >क किा 5हt.
Óयवसरािन ही सव्थ Óयािक, साव्थभyपमक, अमूS्थ, नापवÆयिूि्थ, गपSमान, >कापÂमक 5पि
पनरंSर प्पøया 5हt Kी िxकां¸या >काÂमStचा समावtश असिtÐया िàयापभमुख गN
प्यÂनांसह यशसवी हxSt 5पि Âया¸या सुसरापिS Sßवांचt िािन करSt.
Óयवसरािन िåरपसरSीKÆय 5हt 5पि ÂयाS बहò-अनुशासनाÂमक ŀĶीकxन 5हt Kx किा,
पव²ान 5पि/पकंवा Óयावसापयक ŀपĶकxना¸या िuिूंसह समKिा Kा9 शकSx. munotes.in

Page 37

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास - िåरचय
37 Óयवसरािना¸या @िरtशनचt Sीन सSर 5हtS, 8¸च; मधयम 5पि कपनķ, Kt प्Âयtक
सSरासाठी अनÆयसाVारि काय¥ पनयुक्त करSt; St सुरbीSििt िार िाPÁयासाठी,
ÓयवसरािकांकPt पवपशĶ कyशÐयt असिt 5वÔयक 5हt संकÐिनाÂमक, मानवी 5पि
Sांपýक कyशÐयt.
Óयवसरािनाचt पवचार पवपवV Óयवसरािन शास्त्र²ांनी मांPिtिt वu²ापनक, प्शासकìय,
वS्थिूक, प्िािी 5पि 5कपसमक ŀĶीकxन यासार´या Óयवसरािना¸या पभÆन पसĦांSांसह
पवकपसS कtिt गtिt 5हtS.
भारSीय Óयवसरािन पवचार खूि प्ाचीन 5हtS, Kुनt भारSीय Sßव²ान, नuपSकSा, नीपSम°ा
5पि मूÐयांवर 5VाåरS 5हtS. कxिSीही संसरा सुरbीSििt चािवÁयासाठी 5पि पNकून
राहÁयासाठी 5पि ÂयाS काम करिाöया सदसयांचा 5नंद, मनशांSी 5पि नxकरी-
समाVान यशसवीििt पमbवÁयासाठी हt पवचार हाSाS हाS Gािून KाSाS.
१.— स्वाधरार (EXCERCISES )
अ) िालरील प्वधाने चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. Óयवसरािन ही >क सवSंý प्पøया 5हt.
. Óयवसरािनाचt पनि्थय वtbxवtbी बदिSाS.
‘. प्Âयtक Óयवसरािकाची पनि्थयशuिी समान असSt.
४. Ntिरनt मानपसक øांSी¸या संकÐिनtचt समर्थन कtिt.
“. पनयxKन हt संचािनानंSर यtSt.
ब) पदलेÐरा िरा्यरांिैकी स्वा्यत रोµर िरा्यर पन्विा:
. खािीििuकì कxिSt Óयवसरािनाचt SÂव नाही?
(अ) कामाची पवभागिी, (ब) 5दtशाची >कSा,
(क) पशसS, (P) वरीििuकì काहीही नाही, (6) वरीि सव्थ
. Óयवसरािना¸या >कापÂमक प्पøयtमधयt खािीििuकì कxिSा ‘M’ 5हt?
(अ) मनुÕयबb, (ब) मrपिंग,
(क) Óयािारी, (P) समसयांची मxKिी
‘. Óयवसरािना¸या मधयम सSरावरीि कम्थचारी वग्थ खािीिप्मािt 5हt
(अ) मु´य काय्थकारी अपVकारी, (ब) पवøì Óयवसरािक,
(क) मुकादम (दtखरtखदार), (P) वरीििuकì काहीही नाही
४. Ntिर¸या मSt दुकान सSरावरीि िय्थवt±कावर खािीि गxĶी नाहीS
(अ) माग्थ पिपिक, (ब) पनरी±क,
(क) दुŁसSी बvस, (P) ग1ग बvस munotes.in

Page 38

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
38 “. सNापZंग अंSग्थS खािीि काय्थ नाही
(अ) भरSी, (ब) िदxÆनSी,
(क) हसSांSरि, (P) वरीििuकì काहीही नाही
क) टरीिा पल्हा:
. अमूS्थ िuिू Ìहिून Óयवसरािन.
. पव²ान Ìहिून Óयवसरािनाची वuपशĶzयt.
‘. Óयवसरािकìय कyशÐयt.
४. पबहtपवयरि सकूि @Z रvNची मूिभूS गpहीSकt 5पि िूव्थपसरSी.
“. पदµदश्थनाची 8ि काय¥.
ि) ्ोि³रात 8°रे īा
. Óयवसरािनािा गपSमान सवरूि का ÌहिSाS?
. Óयवसरािन हा Óयवसाय का मानिा Kा9 शकSx?
‘. Óयवसरािना¸या पवपवV सSरांवर वtगवtगbी कyशÐयt का 5वÔयक 5हtS?
४. प्ाचीन भारSीय संकÐिनांचा 5K¸या Óयवसरािन पवचारांशी कसा संबंV
5हt?
“. Óयवसरािनाची वtगवtगbी काय¥ कxिSी 5हtS?
6) रोµर जोिzरा जुळ्वा: सतंभ ‘अ’ सतंभ ‘ब’ . पनयxKन अ) संसाVनांची Óयवसरा . 5यxKन ब) प्Âय± कामपगरीचt पनरी±ि करिt ‘. कम्थचारी पनयुक्तì क) िxकांना सूचना दtिt ४. संचािन P) कामासाठी माग्थदश्थक Sßवt प्दान करSt “. पनयंýि इ) नxकरीसाठी यxµय Óयक्तì शxVिt


munotes.in

Page 39

39 
पनरोजन
प्करर् संरचना
.० 8पĥĶt
. प्सSावना
. पनयxKन
.‘ पनयxKनाचt सवरूि
.४ यxKनांचt वगêकरि
.“ चांगÐया यxKनtसाठी 5वÔयक गxĶी
.” 8पĥĶांनुसार Óयवसरािन
.• सारांश
.८ सवाधयाय
२.० 8पĥĶे (OBJECTIVES )
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• पनयxKनाची संकÐिना समKून Gtिt.
• अंदाK, पनि्थय Gtिt 5पि समसया सxPविt या संदभा्थSीि पनयxKनावर चचा्थ करिt.
• पनयxKनाचt सवरूि, वuपशĶzयt, गुि 5पि मया्थदा Kािून Gtिt.
• यxKनां¸या वगêकरिाचt पवĴtfि करिt.
• यxKनांचt GNक सिĶ करिt.
• चांगÐया यxKनt¸या 5वÔयक गxĶéची चचा्थ करिt.
• पनयxKन प्पøयtचt मूÐयांकन करिt.
• 8पĥĶांनुसार Óयवसरािनाची (MBO) संकÐिना पवसSpS करिt.
• MBO चt महßव 5पि समि्थकSा Kािून Gtिt.
२.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
पनयxKन हt Ó य व स र ा ि न ा च t प् ा र प म क क ा य ्थ 5 हt. Óयवसरािन प्पøया 8िøमा ं¸या
पनयxKनािासून सुरू हxSt. पनयxKन 8िøमांसाठी पदशा प्दान करS t. पनयxKन ÌहिK t 8पĥĶt
पनपIJS करिt 5पि Sी 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी Vxरि t 5पि काय्थिĦSी Sयार करून यxµय munotes.in

Page 40

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
40 कpSीचा माग्थ पवकपसS करि t. 8पĥĶt सव्थ Óयवसरािकìय पनि ्थय 5पि कpSéना पदशा दtSाS.
यािा Óयवसरािकìय पøया ंची Êिूपप्ंN Ìहिून दtखीि Bbखि t KाSt.
पनयxKन सव्थ सSरावरीि सव ्थ Óयवसरािकांची 8पĥĶt, कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ठरवS t शtवNी
पनि्थय Gtिt 5वÔयक 5ह t कारि ÂयाS िया ्थयी कpSीSून पनवP करि t समापवĶ 5ह t. सव्थ
सदसयांनी संGNनाÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी काय ्थ करिt 5वÔयक 5हt. ही 8पĥĶt
साधय करिt 5वÔयक असि tिी 8पĥĶt पनपIJS करSाS , जया¸या पवŁĦ वासSपवक कामपगरी
मxKिी KाSt.
पनयxKन हt 6Sर सव्थ Óयवसरािकìय काया «िूवê असSt. पनयxKन अिåरहाय ्थििt िुQt िाहिt
5हt. St भपवÕयाचा वtV GtS 5हt. याS भपवÕयाSीि क pSीची कÐिना करिt 5पि Sापक्थक
मागा्थनt म ांPिt स मा पवĶ 5ह t. हt पद िtÐया कािावVीसाठी ि ूव्थपनVा्थåरS 8पĥĶt साध य
करÁयासाठी Sक ्थसंगS ŀĶीकxन प्दान करS t; संसराÂमक 8पĥĶ साधय करÁयासाठी क pSéचt
पवपवV अËयासøम Sयार करि t, ÂयानंSर 8ििÊV पøया ं¸या पवपवV अËयासøमांिuकì
सवा्थS यxµय िया्थय पनवPिt. ÂयानंSर मापहSी गxbा करÁयाच t हt Sंý असÐयानt St अंदाK
वS्थवSt. St नंSर पनि्थय GtÁयास सुिभ करSt 5पि समसया सxPवÁयासाठी पदशा पक ंवा
माग्थदश्थक Sßवt दtखीि प्दान करS t. Âयामुbt पनयxKनामुbt अंदाK, पनि्थय Gtिt 5पि समसया
सxPविt यासाठी Kागा पमbS t. िĦSशीर पनयxKन भपवÕयाSीि अपनपIJSS tिा कमी िtच
सहन करÁयास मदS करS t. Âयामुbt गxĶी अिtप±S िĦSीनt GPÁयास मदS हxS t.
रxP³याS 5िि असा पनÕकf ्थ काQू शकSx कì पनयxKन ÌहिK t काय करायच t, कसt
करायचt, कVी करायचt, कुठt करायचt, कxिासxबS करायच t, काय करायचt हt 5Vीच
ठरवÁयापशवाय द ुसरt काही नाही. Âयाची पक ंमS 6. दुसö या शÊदाS, Óयावसापयक 8िøमांशी
संबंपVS सव्थ 'W' 5पि 'H' प्ijांची 8°रt यशसवीििt िूि्थ करÁयासाठी Âयािा 'Èिrपनंग' असt
ÌहिSाS.
२.२ पनरोजन (PLANNING)
२.२.१ वरा´रा (DEFINITION ) :
() कŏटzL 5पि B'िोनेल यांनी पनयxKनाची Óया´या अशी क tिी 5हt, "यxKना ÌहिKt
काय करायचं, St कसं करायचं, कVी करायचं 5पि कxिी करायच ं हt 5Vीच ठरवि ं
हxय."
() जॉज्य आर. टेररी यां¸या शÊदाS, "पनयxKन ही >क िĦS पक ंवा िुQt िाहÁयाचt Sंý
5हt, भपवÕयाSीि गरKा ंचt रचनाÂमक िुनराविxकन 5ह t KtिtकŁन प्सरापिS 8पĥĶ t
ि±ाS Gt9न वS्थमान पøया समायxपKS क tÐया Kा9 शकSाS. "
"पनयxKन ÌहिK t कpSéची पनवP करि t 5पि Âयां¸याशी संबंपVS असिt 5पि 6प¸JS
िåरिाम साधय करÁयासाठी 5वÔयक मानÐया Kािा ö या प्सSापवS 8िøमांचt
पÓहजयुअिायLtशन 5पि सुसूýीकरि करSाना भपवÕयाSीि ग pपहSकt Sयार करिt
5पि वािरिt". munotes.in

Page 41

पनयxKन
41 (‘) आÐĀेि 5पि बेĘरी यां¸या मSt, "पनयxKन ही पवचार प्पøया 5ह t, ŀĶीची संGपNS
दूरŀĶी, SÃयt 5पि अनुभवावर 5VाåरS 5ह t Kी बुपĦमान कpSीसाठी 5वÔयक
5हt."
(४) úे 5पि समेÐटzLर यांनी सांपगSिt कì "पनयxKन ही धयtयt पनपIJS करÁयाची 5पि
Âयां¸यािय«S िxहxचÁया¸या िĦSी पकंवा माग्थ सरापिS करÁयाची प्पøया 5हt".
(“) पZलरीि कोटलर पनयxKनाची Óया´या करSाS, “पनयxKन ÌहिKt भपवÕयाS काय
करायचt हt वS्थमानाS ठरविt हxय. ही अशी प्पøया 5हt जयाĬारt कंिÆया Âयां¸या
संसाVनांचा Âयां¸या 8पĥĶt 5पि संVéशी Kुbवून GtSाS.”
२.२.२ अंदाजबांधर्री  (िू्वा्यनुमान) (FORECASTING ) :
अ) प्सता्वना :
पनयxKन ÌहिK t अंदाKांवर 5VाåरS भपवÕयापभम ुख पøया. पनयxKनामधय t अंदाK
समापवĶ 5हt. अंदाK हt भपवÕयाचt मूÐयांकन 5हt. भपवÕयापवरूĦ अन ुमानt प्दान
करÁयासाठी स ंभाÓय GNना Kाि ून GtÁयाचा हा िĦSशीर प्यÂन 5ह t. हt 8िøम
5पि संसरt¸या कामा¸या संबंVाS काय्थ करSt.
अंदाK >क भपवÕयवािी 5ह t. Sx संभाÓय GNनांचा अंदाK 5हt. अंदाK भपवÕयाS
काय GPÁयाची श³यSा 5ह t याबĥि पNिा द t9न पनि्थय GtÁयाS मदS करS t.
रxP³याS, अंदाK हt ²ाS SÃयांवरून पनÕकf्थ काQÁयाचा >क िĦSशीर प्यÂन 5ह t.
अंदाK हt मापहSी गxbा करÁया चt Sंý 5हt, िåरसर पवकपसS करÁयासाठी S t महßवाचt
5हt. >खाद्ा पवपशĶ 8Âिादनाची मागिी , VxरिाSीि बदि , ÓयाKदर, भांPविी
वसSूं¸या पकमSी, कर दर 6Âयादéबĥि अ ंदाK बांVSा यtSाS. Âयामुbt यशसवी
यxKनांसाठी अचूक अंदाK 5वÔयक ठरSाS.
ब) वरा´रा :
(१) ्हेʼnरी Zेरोल यां¸या मSt, "Óयवसरािन करि t ÌहिKt अंदाK 5पि यxKना ,
संGपNS करिt, 5दtश दtिt, समÆवय 5पि पनय ंýि करिt."
सापहÂयानुसार, ‘अंदाK‘ ¸या खािीिप्माि t वा´या पदÐया Kा9 शकSाS
(२) FोÐिन जे. 6Âरादé¸रा मSt, “अंदाK ÌहिKt > ख ा द् ा संसरt¸या
पनयंýिाबाहtरीि 5पि Óयवसरािकìय पनयxKनासाठी 5Vार प्दान
करिाö या भपवÕयाSीि काही GNना पक ंवा पसरSीचा अ ंदाK िाविt, प्±tपिS
करिt पकंवा अंदाK करिt”. munotes.in

Page 42

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
42 (‘) ्वाििेल िरी. 6Âरादरी Óया´या करSाS , "सामाÆयS िåरपसरSी पक ंवा
गpपहSकांचा संच पदÐयास काय GP tि (8दाहरिार्थ पवøìची मागिी , रxख
प्वाह पकंवा रxKगार िाSbी) अ ंदाK पकंवा वि्थन करÁयासाठी अ ंदाK वािरिा
KाSx" (1994, p.41).
(’) मेंटLर जे. टरी. 5पि मून >म. >. यां¸या शÊदाS, "िया्थवरि िåरपसरSीचा >क
नमूद कtिtिा संच पदिtिा, अंदाK हt अिtप±S मागिी¸या भपवÕयाSीि प्±tिि
5हt".
क) अंदाजानुसार पनरोजन
पनयxKनाचा िाया ÌहिKt भपवÕयाSीि Óयावसापयक िåरपसरSीबĥिची ग pपहSकt
5पि अंदाK, ÌहिKt िया्थवरिा¸या पवपवV GNका ंबĥि Kt मूिभूS चyकN प्दान
करSाS जयामधय t यxKना काय्थ करSाS.
पनयxKनाS सामीि असिtिt सव्थ Óयवसरािक गpपहSकांशी िåरपचS असिt िापहKtS
5पि Âयांचा वािर कtिा िापहKt. संसरt¸या अंSग्थS 5पि बाĻ अशा िया ्थवरिा¸या
पवपवV िuिूंवर यxµय गpहीSकt बांVिी िापहKtS.
8दाहरिार्थ, महßवा¸या अंSग्थS िåरसरामधय t संसरtची पवøì अंदाK 5पि Vxरि t
समापवĶ असSाS. याSीि प् Âयtक GNक हा >क महßवाचा यशाचा GNक 5ह t.
8दाहरिार्थ, पवøì अंदाKाची अचूकSा 8पĥĶt साधय करÁयासाठी वािरÐया Kािाö या
संसाVनांची खरtदी, 8Âिादन वtbािýक 5पि पवििन Vxरिा ंवर प्भाव िाPS t.
पवøìचा अंदाK 5पि मागीि अन ुभव दtखीि मापसक 8िभxगा¸या नम ुÆयािय«S
िxहxचÁयास मदS करSाS.
8Âिादन पनयxKन 5पि पनय ंýि 5वÔयक स ंसाVनांचा अंदाK िावÁयास मदS
करSt. पवøì¸या अ ंदाKानुसार 8Âिादनाच t पनयxKन कtिt KाSt. या अंदाKा¸या
5Vारt, संसाVनांची यxµय माýा 5पि ग ुिव°ा ठरविी KाS t. अशाप्कारt, St
संसाVनांची Kादा पकंवा कमSरSा NाbS t.
सSS 8Âिादन ही >क िĦS 5ह t Kी कxिÂयाही ÓयÂययापशवाय सामúीच t 8Âिादन,
8Âिादन पकंवा प्पøया करÁयासाठी वािरिी KाS t. यtरt, मागिी¸या अंदाKानुसार
सSS वसSूंचt 8Âिादन कtिt KाSt.
बrच 8Âिादन हt पवपशĶ @P्थरनुसार पकंवा मागिी¸या अंदाKानुसार अनtक समान
युपनNzसचt 8Âिादन 5हt. वसSू बrच पकंवा िvNमधयt Sयार कtÐया KाSाS.

munotes.in

Page 43

पनयxKन
43 P) पनरोजन आपर् अ ंदाजबांधर्री (िू्वा्यनुमान) रांतरील Zरक :
खािीि S³Âयामधय t पनयxKन 5पि अ ंदाK याSीि Zरक दश ्थपविा 5हt Zरकाचा मुĥा पनरोजन अंदाजबांधर्री (िू्वा्यनुमान) १. अ््य पनयxKन ÌहिK t भ प व Õ य ा S ी ि धयtय BbखÁयाची 5पि
भपवÕयाSीि क pSीसाठी िुQचा
पवचार करÁया ची 5गा9 प्पøया अंदाK ÌहिKt भूSकाbाSीि 5पि वS्थमान कामपगरी 5पि
मापहSी¸या 5Vारt संसरt¸या
भपवÕयाSीि कामपगरीचा अंदाK िाविt २. संबंपधत भपवÕयाSीि कpSी भपवÕयाSीि कामपगरीचt भापकS ‘. देर्ेGेर्े भपवÕयाचt मूÐयांकन करिt 5पि Âयासाठी यxKना प्दान करिt भपवÕ याSीि GNना पक ंवा किाचा अंदाK िाविt
’. िारा  आधार संबंपVS मापहSी, 8पĥĶ zयt 5पि कामपगरी गpहीSकt, 5VाराÂव 5पि पवपशĶ प्मािाSीि अ ंदाK “. जबाबदाररी
धारक सवō¸च सSरावरीि Óयवसरािक, सीईB पकंवा
अधय± संसरtनt प न युक्त कtिtिt S² पकंवा पवपवV सSरावरीि
Óयवसरािक, अर्थSज² पकंवा पवĴtfक ”. पदलेले ्वजन (म्हÂ्व) SÃयt 5पि अिt±ांना कtवb SÃयांना कxĶक क्र. २.१ – िनयxKन आिण 4 2UाK[ा2Vणी या2]Vील Zरक
२.२.‘ पनर््यर Gेर्े (DECISION MAKING ) 
पनि्थय Gtिाö या िxकांĬारt संसरा चािवSाS. Óयवसरािक पनि ्थयांची अंमिबKाविी करून
Âया¸या संGाची यxKना 5खSx , संGपNS करSx, भरSी करSx, नtSpÂव करSx 5पि पनय ंपýS
करSx. Âया पनि ्थयांची िåरिामकारकSा 5पि ग ुिव°ा Óयवसरािक पकSी यशसवी हxईि ह t
ठरवSt.
Óयवसरािकांना समसया सxPवÁयासाठी पनि ्थय GtÁयासाठी सSS बxिावि t KाSt पनि्थय Gtिt
5पि समसया सxPवि t ही िåरपसरSी पक ंवा समसयांचt मूÐयमािन करि t, िया्थयांचा पवचार
करिt, पनवP करिt 5पि 5वÔयक क pSéचा िाठिुरावा करिt या चािू असिtÐया प्पøया
5हtS. िया्थय 5पि याSून सवō°म कpSीचा माग्थ पनवPिt.
अ) अ््य :
समसयtचt पनराकरि करÁयासाठी 8िाय शxVÁयासाठी ह t Sंý वािरिt KाSt. या सव्थ
8ििÊV िया्थयांमVून सवō°म यxKना पनवP ून Âयाची अंमिबKाविी कtिी KाSt. munotes.in

Page 44

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
44 >क यxKना अंपSम करSाना, अनtक िया्थयी यxKना 5खÐया KाSाS 5पि Âयांचt
मूÐयमािन कtिt KाSt. या सव्थ 8ििÊV िया्थयांिuकì सवō°म यxKना पनवPून Âयाची
अंमिबKाविी कtिी KाSt. अशा प्कारt पनयxKनामुbt सवō°म यxKना पनवPि t
ÌहिKtच पनि्थय Gtिt सुिभ हxSt. पनि्थय Gtिt ही यxKना िåरिा मकारकStसाठी 5पि
8ÂकpĶStसाठी महßवाची भ ूपमका बKावSt.
ब) वरा´रा :
(१) @³सZि्य पि³िनररीने पनि्थय GtÁयाची Óया´या "िåरिाम करÁयाची पक ंवा
अमिाS 5िÁयाची पøया " अशी कtिी 5हt.
(२) जेÌस सटोनर¸या शÊदांS, पनि्थय Gtिt ÌहिKt, "पवपशĶ समसयtचt पनराकरि
करÁयासाठी कpSीचा माग्थ BbखÁयाची 5पि पनवPÁयाची प्पøया. "
(‘) ्हेनस आपर् मrसरी यां¸या मSt, "पनि्थय ही >क कpSी 5हt Kी Kािीविूव्थक
पनवPिी KाSt. 6प¸JS िåरिाम साधय करि t. ”
क) पनर््यर GेÁराचे म्हß्वZारदे:
पनि्थय Gtिt हा Óयवसरािन प्पøय tचा >क 5वÔयक GNक 5ह t. सव्थ Óयवसरािन
काया«मधयt पनि्थय Gtिt 5वÔयक 5ह t. Óयवसरािकान t यxµय कpSी करÁयासाठी यxµय
पनि्थय Gtिt 5वÔयक 5ह t Ktिtकरून 8पĥĶt साधय करSा य tSीि.
पनि्थय Gtिt खािीि कारिा ंसाठी महßवाचt 5हt
. 8पĥĶ साधय करि t सुिभ करSt
. संसाVनांचा 6ĶSम वािर स ुिभ करSt
‘. 8¸च काय्थ±मSा प्ाĮ करÁयास स±म कर St
४. नवीनSा सुिभ करSt
“. कम्थचारी प्tåरS करSt
”. वpĦी 5पि पवसSाराकP t नtSt
•. नवीन 5Óहाना ंना सामxरt KाÁयास मदS करS t
८. िुQाकार GtÁयास प्xÂसाहन द tSt िया्थयी 8िाय Sयार कर St
ि) पनर््यर Gेर्े Ļा कpतरीमधरील िारöरा  टÈि े:
. िåरपसरSी पकंवा समसयtची Óया´या करि t
. िया्थयी 8िाययxKना 5खि t
‘. िया्थयी 8िायांचt मूÐयमािन करिt
४. सवō°म िया्थयाची पनवP करिt
“. िया्थयाची अंमिबKाविी करिt
”. काय्थ±मStचt िुनराविxकन करिt munotes.in

Page 45

पनयxKन
45 २.२.’ समसरा सोि्वर् े (PROBLEM SOLVING ):
अ) िåरचर :
Kसt अंदाK हt पनयxKनाचा भाग 5ह t 5पि पनयxKनाS पनि ्थय Gtिt समापवĶ 5ह t
5पि समसया सxPवÁयासाठी पदशा पक ंवा माग्थदश्थक Sßवt दtखीि प्दान करSाS.
Âयामुbt पनयxKन हt िूवा्थनुमान सुरू करSt Kt पनि्थय GtÁयास KÆम द tSt जयामुbt
समसयांचt पनराकरि हxS t. िĦSशीर पनयxKन भपवÕयाSीि अपनपIJSS tिा कमी िtच
सहन करÁयास मदS करS t. हt अिtप±S मागा्थनt गxĶी GPवून 5िÁयास मदS करS t.
पनयxKन हा समसया सxPवÁयाचा ŀĶीकxन मानिा Kा9 शकSx. ह t समसयtकPt
िाहÁयाचा 5पि अÐिकािीन 5पि दीG ्थकािीन 8िाय पवकपसS करÁयाचा >क
िĦSशीर माग्थ प्दान करSt.
ब) वरा´रा :
() समसया सxPविt ही पवपशĶ 8पĥĶ साधय करÁयासाठी पøयांचा øम पवकपसS
करÁयाची प्पøया 5हt. शÊदश3, पनयxKन ÌहिK t कpSी करÁयािूवê कpSीचा
माग्थ ठरविt. समसयtचt पनराकरि ÌहिK t काया्थसाठी यxKना शxVि t.
() समसया सxPवि t ही समसयtची Óया´या करिt, समसयtचt कारि ठरवि t,
Bbखिt, प्ाVाÆय दtिt, 8िायासाठी िया ्थय पनवPिt 5पि 8िाय िाग ू करिt
ही पøया 5हt.
(‘) रोकम 5पि पसÌिसन ÌहिSाS, ”कpSी करÁयाS अP चि KािवSt StÓहा
समसया पनमा्थि हxSt. ही >क अPचि 5ह t Kी सिĶििt 8िपसरS 5ह t 5पि
पवचारवंSानt Bbखिी 5ह t. ही िूि्थििt मानपसक अPचि अस ू शकSt पकंवा
Sी शारीåरक अस ू शकSt 5पि Px³याS चािS असि tÐया गxĶéचा ZtरZारचा
समावtश ĻाS असू शकSx. Sरापि , समसयtची वtगbी गxĶ अशी 5ह t कì Sी
समाVानाची गरK Ìहि ून Sी भtNिाöया Óयक्तìिा प्भापवS करS t. Sx पSिा >क
5Óहान समKSx."
(४) पसकनर¸या मSt, "समसया सxPवि t ही अPचिéवर माS करÁयाची प्पøया
5हt Kी िàय साधय करÁयाS ÓयÂयय 5ििारी पदसS t. हसS±tि न करSा
समायxKन करÁयाची ही >क प्पøया 5ह t.”
(“) åरसक टरी. >म. यां¸या शÊदाS, “समसया सxPवि t हा समाVानकारक 8िाय
शxVÁया¸या 8ĥ tशानt अPचि पकंवा गŌVbावर क tिtिा पनयxपKS हÐिा
5हt”.
(”) जेÌस रॉस यांनी Óया´या कtिी 5हt, "समसया सxPवि t हt >क शu±पिक साVन
5हt जयाĬारt पश±क 5पि पवद्ारê काही श u±पिकŀĶzया महßविूि्थ अPचिीचt
सिĶीकरि पकंवा पनराकरि करÁयासाठी Kािीवि ूव्थक, पनयxपKS, हtSुिूि्थ
रीSीनt प्यÂन करSाS ". munotes.in

Page 46

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
46 (•) "कxिStही वS्थन Kt Óहtåर>बÐस¸या हाSाbिीĬार t समाVानाचt सवरूि अपVक
संभाÓय बनवSt".
क) समसरा सोि्वÁराच े टÈिे
. समसया Bbखा
. समसयtचt पवĴtfि करा
‘. समसयtचt वि्थन करा
४. मूb कारिt शxVा
“. िया्थयी 8िाय Sयार करा
”. मूÐयांकन करा 5पि िया ्थय पनवPा
•. 8िाय िागू करा (अंमिबKाविी क रा)
८. िåरिामांचt मxKमाि करा
२.‘ पनरोजनाचे स्वłि (NATURE OF PLANNING)
२.‘.१ पनरोजनाचे स्वłि (NATURE OF PLANNING) :
पनयxKन ÌहिK t 8पĥĶt 5पि िàयt पनपIJS करिt 5पि St साधय करÁयासाठी क pSी यxKना
Sयार करिt. >खाद्ा पवपशĶ काया ्थवर कसt काय्थ करावt हt कÐिना Sयार करÁयािास ून सुरू
हxSt. हt सK्थनशीिSा 5पि नापवÆयिूि्थStशी Kवbून KxPिtिt 5हt. पनयxKन ही Sापक ्थक
पवचार 5पि Sक ्थशुĦ पनि्थय GtÁयाची >क बyपĦक प्पøया 5ह t. ÌहिKt काय करायचt 5हt
5पि St कसt करायचt 5हt.
यxKना >खाद्ा पKगसv िLिसारखी 5ह t; सव्थ SुकPt यxµयåरÂया >कý क tिt िापहKtS,
Ktिtकरून Âयांना अर्थ प्ाĮ हxईि. हt 5िि कुठt 5हxS 5पि 5िÐयािा क ुठt Kायचt 5हt
यामVीि अंSर कमी करSt.
पनयxKन ही पनि ्थय GtÁयाची बyपĦक प्पøया 5ह t. याS पवचार करÁयाची ±मSा , दूरŀĶी
5पि ŀĶी यांचा समावtश हxSx, Âयासाठी म¤दूची ±मSा 5वÔयक असS t. ही >क बyपĦक
प्पøया 5हt पKरt पनयxKक पवपशĶ िायöया िार करSx 5पि न ंSर िåरिूि्थ पनÕकfा्थिय«S
िxहxचSx. Stच पनयxKन 5ह t. हtʼnी ZtBि¸या मSान ुसार, ही पøया >काच व tbी 5पि
कVीSरी अिtप±S िåरिाम 5ह t. हt भपवÕयाSीि पचý 5ह t Ktरt नKीक¸या GNना ंमधयt पवपशĶ
पवपशĶStसह वि्थन कtिt KाSt. Âयामुbt पनयxKना¸या 8ĥ tशानt कÐिनाशक्तì द ूरŀĶी 5पि
यxµय पनि्थयाची 5वÔयकSा असS t. पनयxKनामधय t समसया सxPवि t 5पि पनि्थय Gtिt
समापवĶ 5हt. अंदाKा¸या च¤Pूवर पनयxKन करSा य tS नाही पकंवा जयां¸याकPt ŀĶी अंदाK,
पवचार करÁयाची ±मSा नाही अशा सामाÆय िxका ंचt काम नाही.
यxµय पनयxKन 5खि t 5पि Âयानुसार अंमिबKाविी करि t ही संसरtची 8पĥĶt साधय
करÁयाची गुŁपकÐिी 5हt. पनयxKन हा भपवÕयाSीि क pSीचा Sिशीिवार काय ्थøम 5हt. munotes.in

Page 47

पनयxKन
47 २.‘.२ पनरोजनाचरी ्व ैपिĶzरे (Characteristics of Planning ):
पनयxKनाची महßवाची वuपशĶzयt खािीिप्माि t 5हtS
(१) पनरोजन ्हे प्ा्पमक कार ्य आ्हे-
Óयवसरािन प्पøया पनयxKनािास ून सुरू हxSt. Âयामुbt पनयxKन हt Óयवसरािनाच t
प्ारपमक काय्थ 5हt. Óयवसरािनाची 6Sर काय ¥ ÌहिKt 5यxKन, पदµदश्थन 5पि
पनयंýि हt पनयxKनावर अवि ंबून असSt.
(२) पनरोजन ्हे िåरर्ामापभम ुि असते-
प्Âयtक यxKना ठरापवक िåरभापfS 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी Sयार क tिी KाSt. धयtय
साधय करÁयासाठी पनयxKन क tिt KाSt. प्रम िàय पनपIJS क tिt KाSाS 5पि न ंSर
पनयxKन कtिt KाSt.
(‘) पनरोजन ्हे भप्वÕरापभमुि असते-
पनयxKन हt नtहमी भपवÕयासाठी क tिt KाSt. भपवÕय अÐिकािीन , मधयम मुदSीचt
पकंवा दीG्थकािीन असू शकSt. हा >क भपवÕयाचा काय ्थøम 5हt जयाĬारt Óयवसरािन
िुQt िाहÁयाचा प्यÂन करS t.
(’) पनरोजन ्हरी >क सतत पक्ररा आ्ह े-
पनयxKन हt Ó य व स र ा ि न ा च t प न रंSर काय्थ 5 हt. Óयवसरािकांना Óयावसापयक
िया्थवरिीय बदिांनुसार यxKना Sयार करि t, सुVारिt 5पि मागt Gtिt 5वÔयक 5ह t.
Kxिय«S Óयवसाय अपसSÂवाS 5ह t Sxिय«S पनयxKन 5वÔयक 5ह t.
(“) पनरोजन वरािक आ्ह े-
पनयxKन हt सव्थÓयािी सवरूिाच t 5हt. हt सव्थ Óयावसापयक 8िøमांसाठी 5पि सव्थ
सSरावरीि सव ्थ Óयवसरािकांसाठी 5वÔयक 5ह t. पनयxKन कtवb Óयावसापयक
संसरांमधयtच नाही Sर पबगर Óयावसापयक स ंसरांमधयtही 5वÔयक 5ह t.
(”) िरसिरा्वलंबरी पक्ररा-
पनयxKन ही िरसिराविंबी पøया 5हt. >क पवभागीय यxKना 6Sर पवभागीय
यxKनांवर अविंबून असSाS. प्Âयtक यxKना 6Sर यxKना ंशी KxPिtिी असSt.
(•) बyपĦक प्पक्ररा -
पनयxKनासाठी Óयवसरािका ंची कÐिनाशक्तì , बुपĦम°ा, प्पSभा, ŀĶी 6. 5वÔयक
असSt. पनयxKन Óयावहाåरक पवचारा ंवर 5VाåरS 5ह t. यxKना अंपSम करÁयािूवê
यxµय पवचार करि t 5वÔयक 5ह t. यxKनtची गुिव°ा Óयवसरािका ं¸या मानपसक
गुिांवर अविंबून असSt. munotes.in

Page 48

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
48 (–) पनरोजनासाOरी भ ूतकाळ, ्वत्यमान आपर् भप्वÕरातरील प्वĴ ेfर् आ्वÔरक असत े-
पनयxKनासाठी भ ूSकाb, वS्थमान 5पि भपवÕयकाbाच t यxµय पवĴtfि 5वÔयक
असSt. पनयxKन करSाना Óयवसरािका ंना भूSकाbाSीि कामपगरी , वS्थमान िàय
5पि भपवÕयाSीि श³यSा Sिासि t 5वÔयक 5ह t.
(—) पनरंýर्ासाOरी आधार–
पनयxKन पनयंýिासाठी 5Vार प्दान करSt. वासSपवक कामपगरीची S ुिना पनयxपKS
िàयांशी कtिी KाSt. यxKना वासSपवक 5पि मानक कामपगरीची S ुिना करÁयासाठी
5Vार दtSाS.
(१०) ल्वपचक स्वłि-
पनयxKन नtहमीच िवपचक असS t. िåरपसरSीनुसार बदिS राहS t. Óयवसायाचt
वाSावरि गपSमान असÐयान t पनयxKन हt िवपचक असि t 5वÔयक 5ह t. यxKना
िया्थवरिीय बदिांशी KुbÐया िापहKtS.
२.‘.‘ - पनरोजनाचे Zारदे (MERITS OF PLANNING) :
पनयxKनाची गरK 5पि महßव खािीिप्माि t सिĶ कtिt Kा9 शकSt
(१) जोिरीम आपर् अपनपIJतता कमरी करत े-
पनयxKन भपवÕयाSीि िåरपसरSéचा अËयास करS t. Âयामुbt भपवÕयाSीि Vxक t 5पि
अपनपIJSSा या ंचा 5Vीच चा ंगिा अËयास क tिा KाSx. या Kxखीम 5पि
अपनपIJSStसाठी 8िाय Sयार ठ tविt 5हtS. अशाप्कारt, पनयxKनामुbt Kxखीम 5पि
अपनपIJSSा कमी हxÁयास मदS हxS t.
(२) नाप्वनरता सुलभ करते-
पनयxKन करSाना Óयवसरािक नवीन कÐिना 5पि स ंकÐिना Gt9न यtSाS.
पनयxKन Óयवसरािका ं¸या वSीनt नापवÆयिूि्थ 5पि सK्थनशीि कÐिना ंना प्xÂसाहन
दtSt.
(‘) कार्यक्षमता सुकर करते-
पनयxKनामुbt संसरtSीि सव्थ भyपSक 5पि मानवी स ंसाVनांचा 6ĶSम वािर करि t
सुिभ हxSt. पनयxKनाS यxµय क pSéचा पनि्थय GtSÐयानt संसाVनt 6ĶSम सSरावर
वािरिी KाSाS 5पि अिÓयय कमी हxSx. Âयाम ुbt पनयxKनामुbt काय्थ±मSा वाQSt.
(’) आरोजन सुलभ करते-
यxµय यxKना संसरtमधयt िĦSशीर 5यxKन सुिभ करSाS. 5वÔयक संसाVनt यxµय
रीSीनt मांPिी KाSाS 5पि Âया ंचा सवō°म वािर क tिा KाSx. 8पĥĶ साधय
करÁयासाठी स ंसाVनांची यxµय Óयवसरा क tिी Kाईि. munotes.in

Page 49

पनयxKन
49 (“) माF्यदि्यन सुकर करते-
यxKनtनुसार Óयवसरािक Âया¸या अVीनसरा ंना पनद¥श दt9 शकSx. चांगिी यxKना
िxकांना 6प¸JS 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी माग ्थदश्थक Sßवt प्दान करSt.
(”) पनरंýर् सुलभ करते-
यxKना पनयंýि काया्थशी Sुिना करÁयासाठी 5Vार प्दान करS t. पनयंýिाखािी,
वासSपवक कामपगरीची S ुिना यxKनtS नमूद कtिtÐया मानक कामपगरीशी क tिी KाSt.
(•) समन्वर सुकर करते-
संसरtSीि सव्थ 8िøमांचt पनयxKन समÆवय साVSt. पनयxKनामुbt >का पवभागाSीि
8िøम 6Sर पवभा गाSीि 8िøमांशी KxPिt KाSाS. हt संसरtSीि सव्थ सSरांवर
समÆवय सुिभ करSt.
(–) पनर््यर GेÁरास सुलभ करते-
>क यxKना अ ंपSम करSाना, अनtक िया्थयी यxKना 5खÐया KाSाS 5पि Âया ंचt
मूÐयमािन कtिt KाSt. या सव्थ 8ििÊV िया्थयांिuकì सवō°म यxKना पनवP ून Âयाची
अंमिबKाविी कtिी KाSt. अशा प्कारt पनयxKनामुbt सवō°म यxKना पनवPि t सुिभ
हxSt, Âयामुbt पनि्थय Gtिt सुिभ हxSt.
(—) प्ेरर्ा सुलभ करते-
पनयxKनामुbt संसरtSीि सव्थ िxकांमधयt सांपGक भावना पवकपसS हxS t. पनयxपKS
कामपगरी¸या 5Vारावर , चांगÐया कामपगरीसाठी बप±स t पदिी Kा9 शकSाS.
(१०) ्वाQ आपर् प्वसतार करते-
पनयxKन पवकासासाठी >क मािदंP प्दान करSt. हt संसरtचt काय्थप्दश्थन सुVारSt
जयामुbt पSचा वाQ 5पि पवकास हxSx.
२.‘.’ - पनरोजना¸रा मरा ्यदा (LIMITATIONS OF PLANNING ):
पनयxKना¸या मया ्थदा खािीिप्माि t सिĶ कtÐया Kा9 शकSाS
(१) ्वेळकाQू-
पनयxKनासाठी स ंसरtचा भूSकाb, वS्थमान 5पि भपवÕयाSीि P tNा संúपहS करिt
5वÔयक 5ह t. Âयासाठी स ंसरtSीि 6Sर िxका ंशी सÐिामसिS 5पि चचा ्थ
5वÔयक 5ह t. Âयासाठी वåरķ अपVकाöया ंची मंKुरी 5वÔयक 5ह t. Âयामुbt
पनयxKन ही वtbखा9 प्पøया 5ह t.
(२) काFदोिýांचरी Fरज-
Èिrपनंग Zं³शनमधयt भरिूर कागदी कामा ंचा समावtश असSx. अहवाि Sयार करि t,
मंKूरी Gtिt, िया्थयी यxKना Sयार करि t 6Âयादéमुbt कागदी काम KासS हxS t. munotes.in

Page 50

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
50 (‘) म्हाFिे-
PtNा गxbा करÁयासाठी 5पि पवĴ tfि करÁयासाठी चा ंगिी र³कम खच ्थ करावी
िागSt. Âयामुbt जया कंिÆया असा खच ्थ करू शकS नाहीS Âया पनयxKन NाbSाS.
(’) कमरी लàररीकरर्ाचरी (धरेराचरी 8ĥेिांचरी) ि³रता-
कVीकVी मrनtKर पनयxKन करSाना अ ंPर Nाग¥N करू शकSाS. कारि , Âयांना असt
वाNSt कì St िàय सहK साधय करू शकSाS 5पि प्श ंसा पमbवू शकSाS. हt बहòStक
साव्थKपनक ±týाSीि संसरांमधयt GPSt.
(“) अपधक लàररीकरर्ाचरी (धरेराचरी 8ĥेिांचरी) ि³रता-
कVीकVी Óयवसरािक 8¸च सSरावर िàय करू शकSाS. ह t PtNाचt चुकìचt संकिन
5पि अर्थ िावÐयामुbt असू शकSt.
(”) पनरािा पनमा्यर् करते-
Óयवसरािक सवō°म प्यÂन करूनही पनयxपKS 8पĥĶ t साधय करू शकि t नाहीS Sर
Âयामुbt पनराशा हx9 शकS t.
(•) मान्वरी ýुटरी¸रा ि³रता-
यxKनांसाठी Óयवसरािका ं¸या वSीनt पनि्थय 5पि बुपĦम°ा 5वÔयक असS t. िरंSु
Kर Óयवसरािका ंनी भपवÕयाबĥि च ुकìचा पनि्थय GtSिा असtि, Sर Âयामुbt चुकìचt
िàयीकरि हx9 शकS t.
(–) बदलर्ाöरा िåरपस्तरी¸रा समसरा -
Óयवसायाचt वाSावरि कVीच पसरर नसS t. बदि नtहमीच हxS असSाS 5पि
यxKनांना अशा बदिा ंशी Kुbवून Gtिt 5वÔयक असS t. िरंSु प्Âयtक वtbी प्Âयtक
बदिासह यxKना समायxपKS करि t श³य हxिार नाही.
(—) आंतरप्वभाFरीर स ंGf्य-
पनयxKनासाठी सव ्थ पवभागीय Óयवसरािकांमधयt समÆवय 5वÔयक 5ह t. िरंSु हt
श³य 5हt कì, या Óयवसरािका ंमधयt संGf्थ असू शकSx जयामुbt यxKना अिtप±S
िåरिाम दt9 शकS नाही.
(१०) साचेबĦिर्ा पनमा्यर् करते-
वासSपवक कामपगरी करS असSाना , Óयवसरािक न tहमी कtवb पनयxपKS िàया ंवर
ि± क¤पद्रS करSाS. हt श³य 5हt कì, काहीवtbा 8¸च काय्थप्दश्थन श³य 5हt. िरंSु
Óयवसरािक K t पनयxपKS कtिt 5हt Stच साधय करSाS.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. Óयवसरािन प्पøया ------- नt सुरू हxSt.
. पनयxKन संG ------ पनमा्थि करSx.
३. पनयxKनाचा िाया ÌहिKt भपवÕयाSीि Óयावसापयक िåरपसरSीबĥिची -----
5पि अंदाK. munotes.in

Page 51

पनयxKन
51 ब) वरा´रा पल्हा :
. पनयxKन.
. अंदाKबांVिी (िूवा्थनुमान)
‘. पनि्थय Gtिt.
क) ्ोि³रात 8°र े īा :
. पनयxKनामुbt Kxखीम 5पि अपनपIJSSा कशी कमी हxS t?
. समसया सxPवि t ÌहिKt काय?
‘. पनयxKन खपच्थक का हxSt?
२.’ रोजनांचे ्वFणीकरर् (CLASSIFICATION OF PLANS)
यxKना बनवSाना अन tक यxKना Sयार क tÐया KाSाS. खािीि S³Âयामधय t दश्थपवÐयाप्मािt
यxKनांचt वगêकरि अनtक 5Vारावर क tिt Kा9 शकSt.

त�ा क्र. २.१ – यxKना2चे वFêकरण
अ) ्वािरा¸रा आधारा्वर ्वFणीकरर्:
(१) स्ाररी रोजना -
या यxKना िुÆहा वािरÁयासाठी Sयार क tÐया 5हtS. St िुÆहा िुÆहा वािरिt
KाSाS. Ìहिून Âयांना ‘åरिीN यूK ÈिrÆस – िुÆहा वािराय¸या यxKना ’ असt
संबxVिt KाSt.
munotes.in

Page 52

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
52 संसरtमधयt वारंवार 8ĩविाöया िåरपसरSéना SŌP द tÁयासाठी सरायी यxKना
Sयार कtÐया KाSाS. S t 5वSê 8िøमांचt (प्पøयांचt) प्मािीकरि करSाS
Ktिtकरून अशा 8िøमां¸या संदभा्थS पनयपमS पनि ्थय खाि¸या सSरावरीि
ÓयवसरािकांĬारt GtSिt Kा 9 श कS ाS 5 पि 8¸च सSरीय Óयवसरािक
VxरिाÂमक मुदzद्ांवर ि± क¤पद्रS करू शकSाS.
या यxKनांचा वािर समान िåरपसरSीS वार ंवार कtिा Kा9 शकSx. 5वSê
सवरूिा¸या समसया ंना सामxरt KाÁयासाठी Óयवसरािक या यxKना ंचा संदभ्थ
GtSाS 5पि अशा प्कार t प्Âयtक वtbी समान समसया 8ĩवÐयास पनि ्थय
GtÁयासाठी वtb, िuसा 5पि प्यÂन वाचवSाS. प्Âय tक वtbी कम्थचारी रKtवर
KाSx StÓहा Sx सरायी यxKना ंमधयt Sयार कtिtÐया रKt¸या पनयमांचt िािन
करSx. हt श ी f्थ Ó य व स र ा ि क ा ंना प्Âयtक कम्थचाöया¸या रKा प्करिाशी
वuयपक्तकåरÂया सामxर t KाÁया¸या समसयांना SŌP दtÁयािासून वाचवSt.
सरायी यxKना ह t पनद¥श 5हtS Kt अनtक पनयपमS पनि ्थय प्मापिS करून
संसराÂमक िåरिामकारकSा वाQवSाS.
(अ) स्ाररी रोजना ंचे Zारदे :
१. या यxKना दuनंपदन वS्थनाचt माग्थदश्थन करSाS Ktिtकरून Óयवसरािक
Âयां¸या कामाचा काही भाग अVीनसरा ंना सxिवू शकSीि. सरायी
यxKनांमुbt कामt नtमून दtिt सुिभ हxSt.
२. 5वSê संGNनाÂमक समसया ंचt पनराकरि करÁयाचा ि ूव्थपनVा्थåरS माग्थ
असÐयामुbt St समÆवय सुिभ करSाS.
‘. 5वSê समसयांचt पनि्थय पनयपमS कtिt KाS असÐयानt, संGNनाÂमक
काय्थ±मSा वाQSt.
’. Âया पनि्थय GtÁयासाठी Sयार 5Vार प्दान करSाS, िåरिामी Kिद
पनि्थय GtÁयाची सुपवVा दtSाS.
“. Âया ÂवåरS कारवाईसाठी 5Vार प्दान करून प्मुख Óयवसरािका ंचा
वtb, िuसा 5पि 9Kा्थ वाचवSाS.
(ब) स्ाररी रोजना ंचे प्कार:
१. Vxरिt
२. प्पøया
‘. िĦSी
’. पनयम
(२) >कल ्वािर रोजना -
या यxKना पवपशĶ 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी Sयार कtÐया KाSाS. ह t Zक्त >कदाच
वािरिt KाSाS. >कदा 8ĥ tश िूि्थ Lािा कì, यxKना कािबाĻ हxS t. munotes.in

Page 53

पनयxKन
53 8दाहरिार्थ, कंिनीिा >खादt मपशन बसवायच t असtि, Sर पSिा Âया¸या खर tदीचt
पनयxKन कराव t िागtि; नवीन मशीन ¶यायची अस tि पकंवा सtकंP ह1P मशीन; Âयािा
St पवकS ¶यायच t 5हt पकंवा भाPtSßवावर ¶यायच t 5हt, 6. पवपवV िया ्थयी कpSी
अËयासøम Âया ं¸या संबंपVS िरSावा 5पि खचा ्थनुसार माग्थदश्थन कtिt KाSीि 5पि
>कदा मशीन SाÊयाS G tSÐयावर, यxKना अपसSÂवाS नाही.
>कि वािर यxKना पवपशĶ 8पĥĶ साधय करÁयासाठी 5ह tS जयाची भपवÕया S
िुनरावp°ी हxÁयाची श³यSा नाही. ह t िुनरावp°ी नसिtÐया 5पि वtगÑया सवरूिा¸या
समसयांना सामxरt KाÁयासाठी 5ह tS.
(अ) >कल-8िरोFरी रोजना ंचे प्कार 
१. काय्थøम
२. प्कÐि
‘. वtbािýक (सारिी)
’. अंदाKिýक.
(ब) स्ाररी रोजना आपर् >कल-8िरोFरी रोजना ंमधरील Zरक  Zरकाचा मुĥा स्ाररी रोजना >कल-8िरोFरी रोजना १. अ््य या Zक्त >कदाच वािरÐया KाSाS. या यxKना िुÆहा वािरÁयासाठी Sयार
कtÐया KाSाS.
२. संबंपधत िुनरावp°ी करÁया¸या 8ĥtशानt न स िtिt
8िøम / पøया
राबपविt. िुनरावp°ी करÁया¸या 8ĥtशानt असिtिt 8िøम
/ पøया राबपविt.
‘. देर्ेGेर्े पवपशĶ 8ĥtश साधय करिt. संसरtचt स व«कf धयtय साधय करिt.
’. रोजनांचा
कार्यकाल >कदा का 8ĥ tश िूि्थ Lािा कì यxKना
कािबाĻ हxSt. Âया िुÆहा िुÆहा वािरÐया KाSाS.
“. समसरा
्हाताळतात अशा समसया जया ंचt सवरूि वtगbt असSt. अशा िåरपसरSी जया संसरtमधयt व ा रंवार
यtSाS.
कxĶक क्र. २.२– स्थायी यxKना आिण >कल-उपयxFी यxKना 2]Vील Zरक munotes.in

Page 54

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
54 २.’.१ रोजनांचे Gटक (COMPONENTS OF PLANS ):
यxKनांचt पवपवV GNक खािीि S³Âया¸या मदSीन t सिĶ कtिt Kा9 शकSाS
१. मुलभूत धरेर -
प्Âयtक संसरtचt धयtय असिt िापहKt. पमशन हt पवVान 5हt Kt संसरtचा 8ĥtश, SÂव²ान
5पि ŀĶी प्पSपब ंपबS करSt. पमशन >ंNरप्ा6L¸या >क ूि काया्थचt माग्थदश्थन करSt.
२. 8पĥĶे -
8पĥĶt ही 8पĥĶt पकंवा 8पĥĶt असSाS Kी Óयवसरािनािा साधय करायची असSाS.
पमशनमVून 8पĥĶt Sयार कtिी KाSाS. ह t असt Nxक 5हtS जयाकPt सव्थ पøया
पनद¥पशS कtÐया KाSाS.

‘. रर्नरीतरी-
रिनीSी ही >क Óयािक दीG ्थकािीन यxKना 5ह t. हt संसरtची 8पĥĶt स ाध य
करÁयासाठी माग ्थदश्थक Sßवt प्दान करSt.
munotes.in

Page 55

पनयxKन
55 ’. स्ाररी रोजना-
(१) धोरर्े 
Vxरि हt कpSीसाठी माग्थदश्थक Sßव मानि t KाSt. Vxरिt >क Ātमवक्थ प्दान
करSाS जयामधय t संसरtनt काय्थ कtिt िापहKt. हt पनि्थय GtÁया¸या सीमा पनपIJS
करSt.
(२) प्पक्ररा
काय्थिĦSी ही 8पĥĶt साधय करÁयासाठी 5वÔयक असिtÐया 8िøमांची
(प्पøयांची) मापिका 5हt. हा करावया¸या कामांचा øम 5हt.
(‘) िĦतरी 
िĦS पवपशĶ काम करÁया¸या िĦSीच t वि्थन करSt. यxµय िĦSीचा अवि ंब
कtÐयानt, प्पøया िूि्थ हxSt.
(’) पनरम 
पनयमाS करावया¸या पवपशĶ कpSी नमूद कtÐया 5हtS. हt वि्थन करSt कì काय
कtिt िापहKt 5पि काय कtिt Kा9 नयt पकंवा Nाbावt.
“. >कल ्वािर रोजना -
(१) कार्यक्रम 
काय्थøम ही Vxरिt अंमिाS 5िÁयासाठी 5पि 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी
Sयार कtिtिी यxKना 5ह t. हt 8 ि ø म र ा ब प व Á य ा स ा ठ ी 8 प ĥ Ķ t, Vxरिt,
काय्थिĦSी 5पि पनयम या ंचt संयxKन 5हt.
(२) प्कÐि 
KपNि 5पि पवशtf काय्थ िूि्थ करÁयासाठी 5वÔयक असिtÐया यxKना
ÌहिKt प्कÐि. यासाठी पवपवV पवभागा ंचt S² ²ान 5वÔयक 5ह t.
(‘) ्वेळािýक (सारर्री) 
सारिी हt प्पøयांसाठी >क वtbािýक 5हt. हt प्Âयtक प्पøया सुरू हxÁयाची
5पि िूि्थ हxÁयाची वtb िåरभापfS करS t. हt वtbtवर काम िूि्थ करÁयाची खाýी
दtSt.
(’) अंदाजिýक 
अर्थसंकÐि अिtप±S िåरिाम स ं´याÂमक शÊदाS Óयक्त करSाS. ह t प्ामु´यानt
8िøमां¸या वासSपवक कामपगरीवर पनय ंýि ठtवÁयासाठी वािरि t KाSt. munotes.in

Page 56

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
56 २.“ चांFÐरा रोजनेसाOरी आ्वÔरक FोĶरी (ESSENTIALS OF A
GOOD PLAN)
२.“.१ चांFÐरा रोजनेसाOरी आ्वÔरक FोĶरी (ESSENTIAL OF A GOOD PLAN ):
चांगÐया यxKना न tहमी 5यxKन, पदµदश्थन 5पि पनयंýि यासार´या 6Sर Óयवसरािकìय
काया«साठी 5Vार असSाS. Óयवसरािन काया «चt यश Sयार कtिtÐया यxKनt¸या गुिव°tवर
अविंबून असSt.
खािीि चांगÐया यxKनt¸या काही 5वÔयक गxĶी 5ह tS
(१) साधेिर्ा -
यxKना समKÁयास सxिी 5पि अ ंमिाS 5िÁयास सxिी असावी. ह t Âयां¸या
अंमिबKाविीS ग ुंSिtÐयांना चांगिt समKिt िापहKt.
(२) ल्वपचकता -
यxKना नtहमी बदिÂया िåरपसरSीन ुसार 5वÔयक बदि करÁयाची िरवानगी पदिी
िापहKt. यxKना कठxर नसाÓयाS. िवपचक यxKना न tहमी समायxजय असSाS , कारि
St बदि करिt सुिभ करSt.
(‘) सुरोµरता -
यxKना संसरt¸या गरKtनुसार असावी. ÂयाS संसाVनt 5पि ±मSांचा पवचार कtिा
िापहKt ÂयाS संसाVनt 5पि ±मSांचा पवचार कtिा िापहKt.
(’) सिĶ 8पĥĶे -
यxKना नtहमी संसरtिा साधय करि t 5वÔयक असि tिी 8पĥĶt दश्थवSt. ही 8पĥĶt
सिĶ 5पि चांगÐया प्कारt िåरभापfS कtिtिी असावीS.
(“) सातÂर-
चांगÐया यxKना सSS सवरूिा¸या असाÓयाS. पनयxKन प्पøय tSीि साSÂय स ुपनपIJS
करÁयासाठी यxKना व tbxवtbी समायxपKS क tÐया िापहKtS.
(”) पस्वकाराĻ्यता —
यxKना 6Sरांनी सवीकारÐया िापहKtS.Âया मंKुरीसाठी 8¸च ÓयवसरािनाĬार t Sसtच
अंमिबKाविीसाठी अVीनसरांकPून सवीकारÐया KाÓयाS.
(•) स्व्यसमा्वेिक (वरािकता)-
चांगिी यxKना सव ्थसमावtशक सवरूिाची असावी ÌहिK tच पS¸या
अंमिबKाविीसाठी 5वÔयक असि tिt स व्थ Sिश ीि स माप वĶ क tिt िापहKtS.
यxKनtS कxिSीही संपदµVSा नसावी. यxKन tिा Óयावहाåरक ŀĶीकxन 5वÔयक 5ह t.
(–) ्वासत्व्वादरी-
चांगिी यxKना वासSववादी असावी. S t SÃयांवर 5VाåरS असि t िापहKt 5पि
अंदाKांवर नाही. St काय्थ±म असिt िापहKt. munotes.in

Page 57

पनयxKन
57 (—) आरोजन  वर्वस्ा करर् े सुलभ करते-
चांगÐया यxKनtमुbt सव्थ संसाVनांची ÌहिKt भyपSक 5पि मानवी स ंसाVनांची यxµय
Óयवसरा करिt 5वÔयक 5ह t.
(१०) पदिादि्यन करते-
यxKनtमधयt प्Âय± कामासाठी माग्थदश्थक Sßवt प्दान कtिी िापहKtS. यxKनां¸या
5Vारt, वtbtवर काम िूि्थ करÁयासाठी पदशापनद ¥श पदिt Kा9 शकSाS.
(११) पनरंýर् सुकर करते-
चांगÐया यxKनtमुbt वासSपवक काय ्थप्दश्थन पनयंपýS करिt सुिभ Lािt िापहKt.
यxKनांमधयt नमूद कtिtÐया िàयांशी वासSपवक कामपगरीची S ुिना कtिी Kा9
शकSt.
(१२) कार्यक्षमता पनमा्यर् करते-
चांगÐया यxKनtनt संसरtमधयt KासSीS KासS काय ्थ±मSा पनमा्थि कtिी िापहKt.
संसाVनांचा 6ĶSम वािर करून अिÓयय कमी क tिा िापहKt.
२.“.२ पनरोजन प्पक्ररा (PLANNING PROCESS ):
पनयxKन प्पøय tS खािीि िायöयांचा (NÈÈयांचा) समावtश 5हt

munotes.in

Page 58

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
58 पनयxKन प्पøय tचt NÈिt खािीिप्माि t सिĶ कtिt 5हtS
(१) अंतF्यत ्वाता्वरर्ाच े प्वĴेfर्-
पनयxKन प्पøया अ ंSग्थS वाSावरिा¸या पवĴ tfिानt सुरू हxSt. अंSग्थS
वाSावरिामधय t संसरtSीि मनुÕयबb, यxKना 5पि 8¸च Óयवसरािनाची Vxरि t,
मपशÆस, सापहÂय 6Âयादéचा समाव tश हxSx. संसरtची Sाकद 5पि कमक ुवSSा
शxVÁयासाठी पनयxKनकारान t या चिांचा यxµय अËयास करि t 5वÔयक 5ह t.
(२) बाĻ ्वाता्वरर्ाच े प्वĴेfर्-
अंSग्थS वाSावरिा¸या पवĴ tfिानंSर, पनयxKकािा बाĻ वाSावरिाSीि GNका ंचा
अËयास करि t 5वÔयक 5ह t. बाĻ वाSावरिाS स ंसरtबाहtरीि सव्थ GNकांचा
समावtश हxSx Kसt कì सरकारी Vxरि t, सिVा्थ, 5ंSरराÕůीय GNक , Sांपýक बदि,
úाहक वS्थन 6. संसरtसाठी संभाÓय Vxकt 5पि संVी शxVÁयासाठी ह t पवĴtfि
5वÔयक 5ह t.
(‘) 8पĥĶांचरी स्ािना  पनपIJतरी-
िया्थवरिाचt पवĴtfि संिÐयानंSर, पनयxKकानt साधय करायची 8पĥĶ t पनपIJS कtिी
िापहKtS. पनयxKनासाठी माग ्थदश्थक Sßवt प्दान करÁयासाठी 8पĥĶ t चांगÐया प्कारt
िåरभापfS कtिी िापहKtS. 8पĥĶt स म ा N्थ SMART असिी िापहK tS, ÌहिKt
Specific - पवपशĶ, Measurable - मxKSा यtÁयाKxगी, Achievable - साधय
करÁयायxµय, Realistic - वासSववादी and Time-bound - 5पि कािबĦ.
(’) पनरोजना¸रा िाराचरी स्ािना-
पनयxKनाचा िाया ÌहिKt गpहीSकt पकंवा 5Vार (úा8 ंPzस) Kt यxKना काया्थपÆवS
करÁयासाठी चyकN  साचा प्दान करSाS. अ ंSग्थS 5पि बाĻ वाSावरिाबाबS यxµय
गpहीSकt बांVिी िापहKtS.
गpहीSकt ही मूb सामúी 5हt जयावर यxKना 5खÐया KाSाS. हt काही अंदाK,
पवद्मान यxKना पक ंवा Vxरिांबĥिची कxिSीही भ ूSकाbाSीि मापहSी अस ू शकSt.
8दाहरिार्थ, हt मापहSी गxbा करÁयाचt Sंý असÐयानt, पनयxKनाचा िाया पवकपसS
करिt हt महßवाचt 5हt.>खाद्ा पवपशĶ 8Âिादनाची मागिी , VxरिाSीि बदि ,
ÓयाKदर, भांPविी वसSूं¸या पकमSी, कर दर 6ÂयादéबाबS अ ंदाK बांVSा यtSाS.
Âयामुbt यशसवी यxKना ंसाठी अचूक अंदाK 5वÔयक ठरSाS.
(“) िरा्यररी रोजना तरार करर्े -
Zक्त >का अंपSम यxKनt?वKी नtहमी िया्थयी यxKना Sयार करा. 8दाहरिार ्थ
8Âिादनाची गुिव°ा सुVारÁयासाठी, पनयxKक िया्थयी यxKना करू शकSx Kस t कì,
चांगÐया दKा्थ¸या क¸¸या मािाची खर tदी, प्गS Sंý²ानाची सरािना , कामगारांना
प्पश±ि, 6. munotes.in

Page 59

पनयxKन
59 (”) िरा्यररी रोजनांचे मूÐरमािन -
सव्थ िया्थय यxKनांचt मूÐयांकन पनयxKकान t कtिt िापहKt. मूÐयमािन हt Âया पवपशĶ
यxKनtSून पमbिाöया खचा ्थ¸या 5पि िरSाÓया¸या ŀĶीन t असावt.
(•) स्वō°म रोजन ेचरी पन्वि -
यxKनांचt मूÐयमािन LाÐयावर , पनयxKकानt सव्थ िया्थयांमVून सवō°म यxKना
पनवPावी. कमीS कमी खचा ्थS KासSीS KासS िरSावा द tिारी यxKना ही सवō°म
यxKना Ìहिून पनवPिी Kावी.
(–) वरुÂिनन रोजनांचा Oरा्व -
ÓयुÂिÆन यxKना ही 8ियxKना 5ह tS Kी अंपSम यxKनtSून Sयार कtिी KाSाS, Kी
@िरtशनि 8ĥtशासाठी 5वÔयक असSाS. अंपSम यxKनt¸या अंमिबKाविीसाठी
ÓयुÂिÆन यxKना 5वÔयक 5ह tS. काय्थøम, Vxरिt, वtbािýक, बKtN 6. ही ÓयुÂिÆन
यxKनांची 8दाहरिt 5हtS.
(—) अंमलबजा्वर्री–
अशा Sयार Óय ुÂिÆन यxKनां¸या मदSीनt अंपSम यxKना अ ंमिाS 5ििी िापहK t.
यxKनtची अंमिबKाविी संसरtSीि Âया सव्थ िxकांना कtिी िापहKt जयांना Âयांची
अंमिबKाविी करि t 5वÔयक 5ह t.
(१०) िाOिुरा्वा–
वासSपवक कामपगरी पनयxपKS िàया ंशी KुbS 5हt कì नाही हt शxVÁयासाठी
वtbxवtbी िाठिुरावा 5वÔयक 5ह t. 5वÔयक असÐयास Âया Èि rनमधयt काही बदि
कtिt Kा9 शकSाS.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. -------- ही >क Óयािक दीG ्थकािीन यxKना 5ह t.
. ------- यxKना ही 8ियxKना 5ह t Kी काया्थÂमक 8ĥtशासाठी 5वÔयक
5हt.
ब) टरीिा पल्हा :
. सरायी यxKना 5पि >कि यxKन tमVीि Zरक
. यxKनtSीि साSÂय.
क) सिĶ करा :
. सरायी यxKनtचt GNक.
. 8पĥĶांची सरािना.
ि) ्ोि³रात 8°र े īा :
. चांगÐया यxKनtसाठी 5वÔयक गxĶी काय 5ह tS?
. पनयxKन प्पøय tचt NÈिt कxिSt 5हtS? munotes.in

Page 60

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
60 २.” 8पĥĶांनुसार वर्वस्ािन (MBO )
२.”.१ िåरचर (MBO - MANAGEMENT BY OBJECTIVES) :
MBO ची संकÐिना िीNर űकर या ंनी ९“४ मधयt ‘द प्rप³Nस @Z मrनtKम¤N’ या िुसSकाS
िxकपप्य कtिी. MBO हt गpहीSकांवर 5VाåरS 5ह t कì िxक Âयां¸याकPून काय अिtप±S
5हt हt Âयांना माहीS असSाना अपVक चा ंगिी कामपगरी करSाS. ह t असtही गpहीS VरSt कì
िxकांना पनि्थय GtÁया¸या प्पøय tS 5पि Âयां¸या वासSपवक काय ्थप्दश्थनावर पनयंýि
ठtवÁयास सवारसय 5ह t.
अ) अ््य :
8पĥĶांनुसार Óयवसरािन (Management By Objectives - MBO - >मबीB) पह
>क VxरिाÂमक Óयवसरािन रचना 5हt जयाचा 8ĥtश संसरtची कामपगरी सुVारिt
5हt.
िय्थवt±क 5पि अVीनसरा ंनी संयुक्तििt 8पĥĶt सिĶ करून 5पि ÓयवसरािनाĬार t
संसरt¸या सदसयांिय«S िxहxचविtÐया 5पि Óयवसरािन 5पि कम ्थचारी दxGांनी
माÆय कtिtÐया कpSी यxKना पनपIJS करून संसराÂमक 8पĥĶ t साधय कtिी KाSाS.
MBO मधयt, िय्थवt±क 5पि अVीनसर स ंयुक्तििt प्पøया पनयंपýS करSाS.
पसĦांSानुसार, St कम्थचाö यांमधयt सहभाग 5पि वचनबĦSा Sस tच संिूि्थ संसरtSीि
8पĥĶt संरtपखS करÁयास प्xÂसापहS करS t.
ब) MBO चरी प्पक्ररा

(१) 8पĥĶांचरी >कपýतिर् े पनपम्यतरी-
munotes.in

Page 61

पनयxKन
61 ®tķ 5पि अVीनसर >कपýSिि t 8पĥĶt Sयार करSाS. 8पĥĶ t 8Âिादन,
पवििन, पव° 6Âयादी ± týांमधयt असू शकSाS.
(२) सामूप्हकिर्े कpतरी रोजना तरार करर् े-
धयtय पनपIJS कtÐयानंSर, वåरķ 5पि अVीनसर Óयवसरािक >कपýSिि t
कpSी यxKना Sयार करSाS. धयtय साधय करÁयासाठी या क pSी यxKना
5वÔयक 5ह tS.
(‘) िरा्यरांचे मूÐरमािन-
वåरķ 5पि अVीनसर Óयवसरािका ंना >कपýSििt कpSी यxKनांचt मूÐयमािन
करावt िागSt. मूÐयमािनाS, प्Âयtक कpSी यxKनtचt मूÐय-िाभ पवĴtfि करिt
5वÔयक 5ह t.
(’) स्वōÂकpĶ रोजनेचरी पन्वि-
मूÐयांकनानंSर, वåरķ 5पि अVीनसर Óयवसरािकान t सवō°म यxKना
पनवPावी. सवō°म यxKना ही अशी यxKना 5ह t Kी कमीS कमी खचा ्थS
KासSीS KासS िरSावा द tSt.
(“) अंमलबजा्वर्री-
अVीनसर पनवPिtÐया यxKनtची अंमिबKाविी करSाS. 5वÔयक
असÐयास, वåरķ अंमिबKाविीसाठी अVीनसरा ंना माग्थदश्थन करू शकSाS.
(”) सामूप्हकिर्े कामपFररीचे पनररीक्षर् करर्े-
शtवNी, अVीनसर पनयxपKS िàया ं¸या SुिनtS वासSपवक कामपगरीची S ुिना
करSाS. या NÈÈयावर , वåरķ माग्थदश्थक Ìहिून काय्थ करSाS. कxिS tही
पवचिन (Zरक) 5QbÐयास, वåरķ 5पि अVीनसर ि ुÆहा >कदा 8पĥĶ t
Sयार करSाS.
२.”.२ MBO चे म्हß्व (IMPORTANCE OF MBO )
MBO ŀपĶकxनाचा Zायदा ÌहिK t सरापिS 8पĥĶा ं¸या पवरूĦ प्Âय tक कम्थचाö या¸या
कामपगरीचt 5पि प्गSीच t पनरी±ि 5पि म ूÐयमािन. SĬSच , Kर कम्थचारी सवS3च 8पĥĶt
ठरवÁयाS 5पि Âया ंची कpSी ठरवÁयाS ग ुंSिt असSीि, Sर St Âयां¸या Kबाबदाöया ि ूि्थ
करÁयाची अपVक श³यSा असS t.
(१) संसाधनांचा 6Ķतम ्वािर-
MBO संस्ेमधरे भyपतक आपर् मान्वरी संसाधनांचा 6Ķतम ्वािर सुलभ करते.
(२) सांपGक कार्य-
MBO मधयt, वåरķ 5पि अVीनसर >कपýSिि t यxKना Sयार करSाS 5पि
काय्थप्दश्थन पनयंपýS करSाS. याम ुbt व å र ķ 5 प ि अ V ी न स र य ा ं¸याSीि
िरसिरसंवाद चािू राहSx. यामुbt संसरtमधयt सांपGक काय्थ पवकपसS हxSt. munotes.in

Page 62

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
62 (‘) प्ेरर्ादारक-
MBO मधयt अVीनसरांना प्tåरS कtिt KाSt. Âयांना वåरķांसह पनि्थय प्पøयtS सहभागी
हxÁयाची संVी पदिी KाS t. संसराÂमक 8पĥĶ t सव्थ सSरांवर वuयपक्तक 8पĥĶांमधयt
रूिांSåरS कtिी KाSाS.
(’) िåरर्ामदारक-
MBO हt िåरिाम दtिारं 5हt. हt मूÐयमािनाचा र tN काय्थप्दश्थनाशी संबंV KxPSt.
(“) सुधाåरत पनरोजन -
MBO मधयt अVीनसर Óयवसरािका ं¸या सहभागान t पनि्थय Gtिt समापवĶ असS t. हt
यxKना अपVक वासSववादी बनवS t. Âयामुbt पनयxKनाS गुिाÂमक सुVारिा हxSt.
२.”.‘ - MBO चरी समि्यकता (RELEVANCE OF MBO ):
सव्थ यxगदानकS¥ Âयांचा वtb कामावर 8Âिादकिि t GािवSाS 5पि >कपýS िåरिामासाठी
काय्थ करS 5हtS याची खाýी करÁयासाठी 8पĥĶ t 5वÔयक 5ह tS. St Óयवसरािन 5पि
कम्थचारी पनपIJS वtbtS िूि्थ करÁयास खरxखर पकSी स±म 5ह tS हt दtखीि पशकवSाS.
8पĥĶांĬारt Ó य व स र ा ि न ( MBO) हा Óयवसरािका ंनी Âयां¸या कम्थचाö यांवर पनयंýि
ठtवÁयासाठी अविंबिtिा >क ŀĶीकxन 5ह t जयामधयt ठxस 8पĥĶांची मापिका अ ंमिाS
5ििी KाSt. कम्थचारी 5पि संसरा SाÂकाb भपवÕयाS साधय करÁयाच t 8पĥĶ ठtवSाS
5पि साधय करÁयासाठी Âयान ुसार काय्थ करSाS.
8पĥĶ VxरिाĬार t Óयवसरािन ि ुरtसt ठरविt गtिt नाही, ठरविt गtिt 5पि संसरtĬारt पनयंपýS
कtिt गtिt नाही Sर, सवक¤पद्रS कामगार िåरिामा ंचा चुकìचा अर्थ िावू शकSाS, यशाचt चुकìचt
पचýि करू शकSाS , अÐिकािीन, संकुपचS 8पĥĶt ठरवू शकSाS.
संसरtSीि पवपवV Óयवसरािन पवभाग Kस t कì 8Âिादन, पवििन, पवøì, मानव संसाVन,
पव°, @िरtशÆस, úाहक समर्थन 6. Âयांची पवपशĶ 8पĥĶ t सtN करू शकSाS 5पि ठरविtÐया
पनद¥शांकासह वासSपवक 8Âिादन पक ंवा िåरिामांचt मूÐयांकन करू शकSाS.
Óयवसाय संसरtमधयt MBO ची 8ियुक्तSा खािीिप्माि t सिĶ कtिी Kा9 शकS t
. 8पĥĶांनुसार Óयवसरािन कम ्थचाö यांना Âयां¸या नxकरीवरीि भ ूपमका 5पि
Kबाबदाöया यां¸याबĥि प्शंसा करÁयास मदS करS t.
. पनयxपKS मु´य िåरिाम ± týt (KRAs) प्Âयtक कम्थचाöयासाठी पवपशĶ 5ह tS, Âयांची
5वP, शu±पिक िाýSा 5पि सि tशिायLtशन यावर अवि ंबून 5हt.
‘. कंिनी 5पि पS¸या कम्थचाö यांची कामपगरी मxKÁयासाठी MBO िåरमाियxµय पकंवा
वसSुपनķ मानकांचा संच वािरSt. munotes.in

Page 63

पनयxKन
63 ४. Óयवसरािक समसया ±týt Bbखू शकSाS 5पि पदिtÐया मानकां¸या संचाशी
वासSपवक 8ÂिादकStची Sुिना करून काय्थ±मSा सुVारू शकSाS.
“. कम्थचाö यांना Âयां¸या भूपमका 5पि Kबाबदाöया, अिt±ांसह सिĶििt समKून GtSा
यावtS याची खाýी करÁयासाठी MBO ŀपĶकxन िागू कtिा KाSx, Ktिtकरून Âयांना
Âयां¸या प्पøयांचा संसरt¸या >कूि यशाशी असि tिा संबंV समKू शकtि.
”. MBO ŀपĶकxनाचा िåरिाम सहसा चांगÐया सांपGक भावनtमधयt 5पि संभाfिामधयt
हxSx.
•. हt कम्थचाö यांना Âयां¸याकPून काय अिtप±S 5हt याची सिĶ समK प्दान करS t.
िय्थवt±क संGाSीि प्Âयtक सदसयासाठी धय tयt प न प IJ S करSाS 5पि प्Âयtक
कम्थचाöयािा पवपशĶ काया«ची यादी पदिी KाS t.
८. प्Âयtक कम्थचाöयािा पवपशĶ काय¥ सxिविी KाSाS. Âयामुbt, प्Âयtक कम्थचाö यािा
5िि संसरtसाठी अÂयावÔयक असÐयासारख t वाNSt 5पि अखtरीस संसरtशी
>कपनķStची भावना पवकपसS हxS t.
९. Óयवसरािक हt पनपIJS करावयास मदS करSाS कì, अपVनसरा ंची (हाSाखाि¸या
कम्थचाöयांची) धयtयt ही संसरt¸या 8पĥĶांशी संबंपVS (अनुसरून) असSाS.
२.• सारांि (SUMMARY )
पनयxKन हt Óयवसरािनाच t >क 5पदम काय ्थ 5हt Kt 8पĥĶt पनपIJS करÁयासाठी 5पि Sी
8पĥĶt साधय करÁयासाठी Vxरि t 5पि काय्थिĦSी Sयार करून यxµय क pSी पवकपसS
करÁयासाठी पदशापनद ¥श प्दान करSt.
पनयxKन ÌहिK t काय करायच ं, कसं करायचं, कVी करायचं, कुठt करायचं, कxिासxबS
करायचं, Âयाची पकंमS काय असtि, 6Âयापद Óयावसापयक 8िøम यशसवीििt िूि्थ हxÁयाशी
संबंपVS 5हt.
अंदाKबांVिी (िूवा्थनुमान) हा भपवÕयानुरूि अनुमान प्दान करÁयासाठी स ंभाÓय GNनांचt
मूÐयांकन करÁयाचा िĦSशीर प्यÂन 5हt. हt मापहSी गxbा करÁयाच t Sंý 5हt, Kt िåरसर
पवकपसS करÁयासाठी महßवाचt 5हt.
पनि्थय Gtिt ही Óयवहाय्थ िया्थयांचा संच BbखÁयाची 5पि ÂयाS ून सवō°म कpSीची पनवP
करÁयाची प्पøयाS ंý 5हt. समसया सxPवÁयासाठी 8िाय शxVÁयासाठी याचा वािर क tिा
KाSx.
समसया सxPविt ही समसया Bbख िt समसयtचt पवĴtfि करिt समसयtचt वि्थन करिt मूb
कारिt शxVिt िया्थयी 8िाय Sयार कर िt मूÐयांकन करिt 5पि िया्थय पनवPिt 8िाय िागू
करिt (अंमिबKाविी कर िt) 5पि िåरिामांचt मxKमाि करिt ही पøया 5हt.
पनयxKन हt 8पĥĶt 5पि 8पĥĶt ठरविt 5पि St साधय करÁयासाठी कpSी 5राखPा Sयार
करिt या दxÆही गxĶéशी संबंपVS 5हt. munotes.in

Page 64

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
64 पनयxKनाची पवपशĶ वuपशĶzयt 5हtS पनयxKन हt प्ारपमक काय्थ 5हt; पनयxKन हt
िåरिामापभमुख असSt; St भपवÕयापभमुख 5हt; पनयxKन ही सSSची पøया 5हt; St
सव्थÓयािी 5हt; िरसिराविंबी प्पøया; बyपĦक प्पøया; पनयxKनासाठी भूSकाb, वS्थमान
5पि भपवÕयाSीि पवĴtfि 5वÔयक 5हt; पनयंýिाचा 5Vार; िवपचक सवरूि .
पनयxKनाचt हt Zायदt 5हtS Kxखीम 5पि अपनपIJSSा कमी करS t नापवÆयSा सुिभ करSt;
काय्थ±मSा सुकर करSt 5यxKन सुिभ करSt माग्थदश्थन सुकर करSt; पनयंýि सुिभ करSt;
समÆवय सुकर करSt पनि्थय GtÁयास सुिभ करSt; प्tरिा सुिभ करSt 5पि वाQ 5पि
पवसSार करSt
पनयxKनाचt हt SxNt 5हtS  वtbकाQू कागदxिýांची गरK महागPt कमी िàयीकरिाची
(धयtयाची 8ĥtशांची) श³यSा अपVक िàयीकरिाची (धयtयाची 8ĥtशांची) श³यSा; पनराशा
पनमा्थि करSt; मानवी ýुNी¸या श³यSा बदििाöया िåरपसरSी¸या समसया 5ंSरपवभागीय
संGf्थ 5पि साचtबĦििा पनमा्थि करSt
यxKनांचt वगêकरि अन tक 5Vारांवर कtिt Kा9 शकSt Kसt संसरtSीि सSर, यxKनtचा
वािर, यxKना िागू करÁयाचा कािावVी , काया्थÂमक ±týt.
8ियxगा¸या 5Vारावर यxKना ंचt वगêकरि  सरायी यxKना 5पि >कि-वािर यxKना.
संसरtमधयt वारंवार 8ĩविाöया िåरपसरSéना SŌP द tÁयासाठी सरायी यxKना Sयार क tÐया
KाSाS. प्Âयtक वtbी KtÓहा संसरtमधयt समान प्कारची समसया 8ĩवS t StÓहा St पनि्थय
GtÁयासाठी वtb, िuसा 5पि प्यÂन वाचवSाS. पवपशĶ 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी >कि
यxKना Sयार क tÐया KाSाS. S t अशा समसया ंना सामxरt KाSाS जयांचt सवरूि वारंवार
नसिtिt 5पि वtगbt असSt.
यxKनांचt GNक खािीिप्माि t 5हtS . मुिभूS धयtय; . 8पĥĶt; ‘. रिनीSी; ४. सरायी
यxKना  अ) Vxरिt, ब) प्पøया, क) िĦSी, P) पनयम; “. >कि- वािर यxKना  अ)
काय्थøम, ब) प्कÐि, क) वtbािýक (सारिी), P) अंदाKिýक.
चांगÐया यxKनtसाठी खािीि काही 5वÔयक गxĶी 5हtS साVtििा, िवपचकSा,
सुयxµयSा, सिĶ 8पĥĶt, साSÂय, पसवकाराĻ्थSा, सव्थसमावtशक (ÓयािकSा), वासSववादी,
5यxKन / Óयवसरा करिt सुिभ करSt, पदशा प्दान करSt, पनयंýि सुिभ करSt, काय्थ±मSा
पनमा्थि करSt.
पनयxKन प्पøया खािीिप्माि t 5हt अंSग्थS वाSावरिाचt पवĴtfि Æ बाĻ वाSावरिाच t
पवĴtfि Æ 8पĥĶांची सरािना  पनपIJSी Æ पनयxKना¸या िायाची सरािना Æ िया्थयी
यxKना Sयार करि t Æ िया्थयी यxKनांचt मूÐयमािन Æ सवō°म यxKन tची पनवP Æ
ÓयुÂिÆन यxKनांचा ठराव Æ अंमिबKाविी Æ िाठिुरावा.
8पĥĶांनुसार Óयवसरािन ( MBO) हt >क VxरिाÂमक Óयवसरािन मvP tि 5हt जयाचा 8ĥtश
संसरtची काय्थ±मSा सुVारिt 5हt. हt 8िचाराÂमक गpहीSकांवर 5VाåरS 5ह t कì KtÓहा
िxक Âयां¸याकPून काय अिtप±S 5हt हt Âयांना माहीS असS t StÓहा St अपVक चांगिt प्दश्थन
करSाS. हt कम्थचाö यांमधयt सहभाग 5पि वचनबĦS tिा प्xÂसाहन द tSt, Sसtच संिूि्थ
संसरtमधयt 8पĥĶt संरtपखS करSt. munotes.in

Page 65

पनयxKन
65 MBO ¸या प्पøयtS खािीि प्पøयांचा समावtश 5हt 8पĥĶांची >कपýSिि t पनपम्थSी;
सामूपहकििt कpSी यxKना Sयार करि t; िया्थयांचt मूÐयमािन; सवōÂकpĶ यxKनtची पनवP;
अंमिबKाविी 5पि सामूपहकििt कामपगरीचt पनरी±ि करिt.
िुQीि िाभदायक म ुदzद्ांमुbt MBO चt महÂव 5हt  संसाVनांचा 6ĶSम वािर सांपGक
काय्थ; प्tरिादायक िåरिामदायक 5पि सुVाåरS पनयxKन .
MBO ची समि्थकSा Bbखिी Kा9 शकSt कारि सव्थ यxगदानकS¥ कामावर Âयांचा वtb
8Âिादकििt GािवSाS 5पि >कपýS िåरिामासाठी काय्थ करS 5हtS याची खाýी
करÁयासाठी 8पĥĶt 5वÔयक 5हtS. St Óयवसरािन 5पि कम ्थचारी पनपIJS व tbtS पकSी
स±म 5हtS हt दtखीि पशकवSाS. कम ्थचारी 5पि संसरा या दxGांनीही SाÂकाb भपवÕयाS
िूि्थ करÁयाचt 8पĥĶ ठtविtÐया ठxस 8पĥĶा ंची मापिका िाग ू करून Âयां¸या कम्थचाö यांवर
पनयंýि ठtवÁयासाठी Óयवसरािका ंनी अविंबिtिा >क ŀĶीकxन 5ह t 5पि St साधय
करÁयासाठी Âयान ुसार काय्थ करिt.
२.– स्वाधरार (EXCERCISES)
अ) िालरील प्वधाने चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. पनयxKन ही >क सवS ंý पøया 5हt.
. पनयxKन खूि वtगानt हxSt.
‘. पवपशĶ 8पĥĶzयt साधय करÁयासाठी सरायी यxKना बनवÐया KाSाS.
४. MBO मधयt 8पĥĶt 5पि कpSी यxKनांचt >कपýS सूýीकरि साधय क tिt
KाSt.
ब) पदलेÐरा िरा्यरांिैकी स्वा्यत रोµर िरा्यर पन्विा:
. पनयxKन प्पøय tशी पनगPीS असि tÐया ÓयवसरािकाकP t काय असÁयाची
गरK नाही"
(अ) कÐिना, (ब) SŁि वय, (क) बुपĦम°ा (P) प्पSभा
. पनयxKन प्पøय tS समापवĶ असिtिा यxµय øम पनवPा .
(अ) पनयxKन Æ कम्थचारी भरSी Æ 5यxKन Æपनयंýि Æ
पदशादश्थन Æ समÆवय
(ब) पनयxKन Æ 5यxKन Æ कम्थचारी भरSी Æ पनयंýि Æ
पदशादश्थन Æ समÆवय
(क) पनयxKन Æ 5यxKन Æ कम्थचारी भरSी Æ पदशादश्थन
Æ पनयंýि Æ समÆवय
(P) पनयxKन Æ 5यxKन Æ पदशादश्थन Æ कम्थचारी भरSी Æ
पनयंýि Æ समÆवय munotes.in

Page 66

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
66 ‘. खािीििuकì कxिSt पनयxKन प्पøय tचt नुकसान 5हt?
(अ) प्tरिा सुिभ करSt (ब) काय्थ±मSा वाQवSt
(क) साचtबĦििा पनमा्थि करSt (P) पनि्थय GtÁयाची प्पøया सुVारSt
४. खािीििuकì कxिSt पनयxKन प्पøय tचt समाN्थ 8पĥĶ नाही?
(अ) पवपशĶ (ब) मxKSा यtÁयाKxगी
(क) 5कf्थक (P) वासSववादी
“. MBO ची प्पøया Sापक ्थक िĦSीनt मांPिी करा 
(अ) 8पĥĶांची >कपýSििt पनपम्थSी Æ सामूपहकििt कpSी यxKना Sयार
करिt Æ िया्थयांचt मूÐयमािन Æ सवōÂकpĶ यxKनtची पनवP Æ
अंमिबKाविी Æ सामूपहकििt कामपगरीचt पनरी±ि करिt
(ब) सामूपहकििt कpSी यxKना Sयार करि t Æ 8पĥĶांची >कपýSििt
पनपम्थSी Æ िया्थयांचt मूÐयमािन Æ सवōÂकpĶ यxKनtची पनवP Æ
अंमिबKाविी Æ सामूपहकििt कामपगरीचt पनरी±ि करिt
(क) सवōÂकpĶ यxKनtची पनवP Æ सामूपहकििt कpSी यxKना Sयार करि t
Æ 8पĥĶांची >कपýSििt पनपम्थSी Æ िया्थयांचt मूÐयमािन Æ
अंमिबKाविी Æ सामूपहकििt कामपगरीचt पनरी±ि करिt
(P) सामूपहकििt कpSी यxKना Sयार करि t Æ 8पĥĶांची >कपýSििt
पनपम्थSी Æ सवōÂकpĶ यxKनtची पनवP Æ िया्थयांचt मूÐयमािन Æ
अंमिबKाविी Æ सामूपहकििt कामपगरीचt पनरी±ि करिt
क) टरीिा पल्हा:
. पनयxKनाची वuपशĶzयt.
. समसया सxPवÁयामधय t समापवĶ असि tÐया िायöया.
‘. पनयxKना¸या मया ्थदा.
४. पनयxKन प्पøय tSीि िायरी Ìहि ून 'िया्थयी यxKना Sयार करि t' हt पसĦ करा.
“. >मबीB संकÐिना.
ि) ्ोि³रात 8°र े īा:
. पनयxKन हt ÓयवसरािनामVीि महÂवाच t काय्थ का 5हt "
. अंदाKबांVिी (िूवा्थनुमान) पनयxKन प्पøय tमधयt कशा प्कारt वािरिी KाSt,
8दाहरिासकN सिĶ करा.
‘. पनयxKनामुbt पनि्थय GtÁयास चािना पमbS t का?
४. चांगÐया यxKनtसाठी 5वÔयक गxĶéची यादी करा.
“. MBO चt Zायदt. munotes.in

Page 67

पनयxKन
67 6) रोµर जोिzरा जुळ्वा: सतंभ 'अ' सतंभ 'ब' . पनयxKन अ) पवपशĶ 8पĥĶ साधय करÁयासाठी कpSéचा øम . अंदाKबांVिी (िूवा्थनुमान) ब) भपवÕयाचt 5किन ‘. पनि्थय Gtिt क) िुQt िाहÁयाचt Sंý ४. समसया सxPवि t P) समसया सxPवÁयासाठी क pSीचा माग्थ Bbखिt 5पि पनवPि t



munotes.in

Page 68

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
68 ‘
संGटन – >क वर्वस्ािकीर कार ्य
प्करर् संरचना
‘.० 8पĥĶt
‘. प्सSावना
‘. Óया´या 5पि पसĦा ंS
‘.‘ पवभागीकरि
‘.४ Cिचाåरक संGNना – काय्थकारी, >स बी य ू, संÓयूह, सपमSी
‘.“ अनyिचाåरक स ंGNना – समि्थकSा 5पि महÂव
‘.” सारांश
‘.• सवाधयाय
‘.० 8पĥĶे (OBJECTIVES )
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• संGNनtची संकÐिना 5पि पSची Sßवt समKून Gtिt.
• पवभागीकरिाचा पसĦांS 5पि Âयाचt प्कार Kािून Gtिt.
• संGNनt¸या प्कारांवर चचा्थ करिt.
• Cिचाåरक संGNनtचा अर्थ 5पि वuपशĶzयt सिĶ करिt.
• Cिचाåरक संGNनtचt पवपवV सवरूि पवसSpS करिt.
• अनyिचाåरक संGNनtचा अर्थ 5पि वuपशĶzयt सिĶ करिt.
• अनyिचाåरक संGNनtची समि्थकSा 5पि महßव Kािून Gtिt.
‘.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
संGNन हt Óयवसरािन प्पøय tचा >क GNक 5ह t Kt पनयxKनानंSर यtSt. संGNन हt मुbाS
िxकांमधयt कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ंचt वाNि करÁयाशी स ंबंपVS 5हt Ktिtकरून काय्थ
िĦSशीरििt चािSt.
हt असt काय्थ 5हt जयामधयt िåरिाम साधय करÁयासाठी मानवी , भyपSक, 5पर्थक 5पि
मापहSी संसाVनt यांसार´या महßवा¸या स ंसाVनांमधयt SादाÂÌय साVि t KाSt 5पि संयxKन
कtिt K ा St. संGपNS करिt Ì ह ि Kt 5 व Ô य क स ंसाVनt 5 प ि Ó य ा व स ा प य क 8िøम
चािपवÁया¸या मागा «ची Óयवसरा 5पि स ुÓयवपसरS वािर. ही प्शासकìय मांPिीची पनपम्थSी munotes.in

Page 69

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
69 5हt. Ìहिून, संसराÂमक काय्थ िåरिाम साधय करÁयाS मदS करS t Kt खरं Sर संसरt¸या
काया्थसाठी महÂवाचt 5हt. हt प्शासन Sसtच संसरtचt कामकाK सुिभ करSt.
संGNन हt पनयxKनानंSर Óयवसरािनाच t िुQीि महßवाचt काय्थ 5हt. पनयxKना¸या बाबSीS ,
Óयवसरािन भपवÕयाS काय करायच t St ठरवSt. संGNन करÁया¸या बाबSीS , St माग्थ 5पि
माधयम ठरवSt जयाĬारt पनयxपKS कtिtÐया गxĶी साधय करि t सxिt हxSt.
‘.२ वरा´रा आपर् पसĦा ंत (DȜȝINIȫIȦN ȘND PȩINȚIPȣȜS)
‘.२.१ – वरा´रा (DEFINITION ) :
() लु7स <लन यांनी संGNन बĥि अशी Óया´या कtिी 5हt, काय्थøम Bbखिt 5पि
गNबĦ करिt, Kबाबदाया्थ 5पि अपVकारी िåरभापfS करिt 5पि सxिपविt 5पि
िxकांना 8पĥĶt िूि्थ करÁयासाठी सवा्थS प्भावीििt >कपýSििt काय्थ करÁयास स±म
करÁया¸या हtSूनt संबंVांचा नमुना सरापिS करिt.
() ्हेʼnरी Zेरोल¸या मSt, ŸÓयवसायाचt संGNन करिt ÌहिKt Âयािा Âया¸या काया्थसाठी
8ियुक्त असिtÐया सव्थ गxĶी - क¸चा माि, साVनt, भांPवि 5पि कम्थचारी िुरविt
हxय.”
(‘) चेसटर बना्यि्य¸या शÊदाS सांगायचt Sर, ŸÓयवसाय हt असt काय्थ 5हt जयाĬारt संसरा
भूपमका ठरविt, संबंपVS नxकöया 5पि अपVकार 5पि Kबाबदारी यां¸याSीि
समÆवय िåरभापfS करÁयास स±म 5हt. Ìहिून, िåरिाम पमbपवÁयासाठी
Óयवसरािकािा नtहमीच Óयवसरा करावी िागSt.
‘.२.२ – संGटनेचे पसĦांत (PȩINȚIPȣȜS Ȧȝ ȦȩȞȘNIȱINȞ ) :
संGNन करÁयाची सवा्थS सामाÆयििt नमूद कtिtिी 5पि सवीकारिtिी Sßवt खािीिप्मािt
5हtS
(१) 8पĥÕ टे–
प्Â यtक संस रtची 8पÂ दĶt चांगिी असिी िापहKtS. संसरtSीि प्Âयtक पवभागाची 8पĥĶt
असिी िापहKtS. संसरtSीि प्Âयtक Óयक्तìिा काय साधय करायचt 5हt हt मापहS
असिt िापहKt. शtवNी सव्थ 8पĥĶांमधयt >कSा असिी िापहKt.
(२) प्विेfरीकरर् –
प्Âयtक पवभागािा >क पवपशĶ काम कtिt िापहKt. कामा¸या पवभागिीमुbt पवशtfीकरि
हxSt. संसरtSीि प्Âयtक Óयक्तìिा Âया¸या कyशÐयानुसार काम पदिt िापहKt.
(‘) समन्वर-
सव्थ Óयक्तì 5पि पवभागांचt सव्थ 8िøम >कमtकांशी KxPिtिt असिt िापहKtS.
समÆवयामुbt कामािा यxµय पदशा पमbtि, जयामुbt चांगिt िåरिाम पमbSीि. munotes.in

Page 70

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
70 (’) अपधकार सोिप्वर्े-
वåरķांनी अपVकार Âयां¸या अVीनसरांना पदिt िापहKtS. अपVकार सxिवÐयानंSर
Kबाबदारी पनपIJS कtिी िापहKt.
(“) आपधिÂर ्वच ्यस्व ्हòकुमतरीचरी Jोटरी सािळरी-
श³यSx संसरtमधयt 5पVिÂय वच ्थसव हòकुमSीची JxNी साखbी असावी. Âयामुbt
कामािा गSी पमbtि Sसtच पविया्थसाची (अनर्थ GPÁयाची) श³यSा Nbtि.
(”) संतुलन –
संसरt¸या पवपवV िuिूंमधयt यxµय संSुिन असिt 5वÔयक 5हt. अपVकार 5पि
Kबाबदारी, क¤द्रीकरि 5पि पवक¤द्रीकरि, मानवी 5पि भyपSक संसाVनt
6Âयादéमधयt समSxि असायिा हवा.
(•) सातÂर –
5यxKन ही >क सSS प्पøया 5हt. संGNना बंद LाÐयावरच St संिtि. Âयामुbt
5यxKन करSाना पनसगा्थS दीG्थकाb पNकिारी चyकN (साचा) 8ििÊV करून पदिी
िापहKt.
(–) साधेिर्ा-
संसरtची रचना श³य पSSकì सxिी असावी. संसरtSीि सव्थ िxकांना रचना समKून
GtSा 5िी िापहKt.
(—) पनरंýर्ाचा प्वसतार (कक्षा) –
पनयंýिाचा पवसSार (क±ा) ÌहिK t ÓयवसरािकाĬार t प्भावीििt ÓयवसरापिS 5पि
िय्थवt±ि करू शकिाö या अVीनसरांची सं´या. पनयंýिाचा पवसSार मया्थपदS असावा.
(१०) ल्वपचकता-
संसरtची रचना कठxर नसावी. बदिÂया िåरपसरSीशी Kुbवून GtSिt िापहKt.
(११) अपधकार आपर् जबाबदाररी –
अपVकार ÌहिK t पनि्थय GtÁयाची शक्तì. Kबाबदारी हt काम िार िाPÁयाचt बंVन 5हt.
अपVकार 5पि Kबाबदारी यां¸याS यxµय संSुिन असायिा हवt.
(१२) आदेिाचरी >क्वा³रता -
हt Sßव सूपचS करSt कì अVीनसरांना >का वtbी >काच अपVकाöयांकPून 5दtश
पमbायिा हवा. िुÆहा िुÆहा 5पि वtगवtगÑया अपVकाöया ंकPून 5दtश पमbSा नयt,
जयामुbt गŌVb हxSx. munotes.in

Page 71

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
71 ‘.‘ प्वभाFरीकरर् (DȜPȘȩȫȤȜNȫȘȣIȱȘȫIȦN )
‘.‘.१ – अ््य (ȤȜȘNINȞ) :
पवभागीयकरि ही सव्थ संसराÂमक 8िøमांचt Sापक्थक पकंवा काया्थÂमक पवभागांमधयt गNबĦ
करÁयाची प्पøया 5हt. या Sापक्थक पकंवा काया्थÂमक >ककांना पवभाग Ìहिून Bbखिt KाSt.
हt प्भावी Óयवसरािनासाठी 5पि िåरिामी संसरtची 8पĥĶt साधय करÁयासाठी 8िøम
5पि कम्थचाö यांचt Âयां¸या पवपशĶSt¸या ±týा¸या 5Vारावर पवभागांमधयt गNबĦ करिt 5हt.
Âयामुbt, अशा प्कारt, संिूि्थ संसरा भागांमधयt पवभागिी गtिी 5हt, ÌहिKt पवभाग जयाS >क
कम्थचाö यांचा समूह, Kt समान सवरूिाचt प्पøया (8िøम) करSाS .
पवभागीयकरि ÌहिKt पवपवV पवभाग 5पि Óयवसरािकìय िदt 5पि Âयांचt >कमtकांशी
असिtिt संबंV Ļांिासून बनिtिी संसरtची Cिचाåरक रचना.
‘.‘.२ – वरा´रा (DEFINITION ) :
() पिरस्य आपर् रॉपबनसन यां¸या मSt, Ÿपवभागीकरि ÌहिKt काही संसराÂमक काय्थ
करÁयासाठी Sापक्थक गNांमधयt नxकö या, प्पøया 5पि संसाVनांचt पवभाKन करि t.”
() जेÌस आपर् सटोनर Óया´या करSाS , Ÿपवभागीकरि ÌहिKt कामा¸या काया«चt
समूहीकरि Ktिtकरून समान 5पि Sापक्थकŀĶzया संबंपVS प्पøया >कý GPSीि.
‘.‘.‘ – प्वभाFरीकरर्ाचा िारा आधार ( DEFINITION BȘSȜS Ȧȝ
DȜPȘȩȫȤȜNȫȘȣIȱȘȫIȦN ) :
पवभागीकरिासाठी संसरा खािीि प्कारt पवपवV 5Vार अविंबू शकSt 
(१) कारा«नुसार प्वभाFरीकरर् -
या प्काराS, समान प्पøया पवपशĶ पवभागा ंSग्थS गNबĦ कtिt KाSाS. हt पवभागीकरि
पवशtfीकरि 5पि प्भावी पनयंýि सुिभ करSt.

त�ा क्र. ३.१ - काया«नngार िव\ाFीकरण
munotes.in

Page 72

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
72 (२) क्षेýानुसार प्वभाFरीकरर् -
या प्काराS, 8Âिादन पवकÐया ग tिtÐया बाKार ±týानुसार पवभागीयकरि क tिt KाSt.
या पवभागीयीकरिाम ुbt कामकाKाचा कमी खच ्थ, úाहकांना 8°म सtवा 6. पमbिt सुकर
हxSt.
त�ा क्र. ३.२ - ±ेýानngार िव\ाFीकरण
(‘) 8Âिादनानुसार प्वभाFरीकरर् –
ही िĦS बहò-8Âिादनांमधयt Óयवहार करिाöया क ंिÆया वािरSाS. व tगÑया ā1P
(कंिनी¸या 8Âिादना¸या नावाचा) प्भारी सवS ंý Óयवसरािक असSx. ह t प्Âयtक
8Âिादनाची 8°म पवििन Vxरि t सुिभ करSt.
त�ा क्र. ३.३ - उÂपाUनानngार िव\ाFीकरण
(’) úा्हकांनुसार प्वभाFरीकरर्-
KtÓहा संसरtिा KासSीS KासS úाहका ंचt समाVान द्ायच t असSt StÓहा हt Sंý
अविंबिt KाSt. या प्कार¸या पवभागीकरिामधय t 8ÂिÆन, øयशक्तì, सवयी 6Âयादी
मु´य GNकांचा पवचार कtिा KाSx.




त�ा क्र. ३.४ - úाhका2नngार िव\ाFीकरण
munotes.in

Page 73

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
73 (“) ्वेळेनुसार प्वभाFरीकरर् -
या िĦSीमधयt, वtbt¸या 5Vारावर 8िøमा ंची (प्पøयांची) पवभागिी क tिी KाSt.
8दाहरिार्थ सकाb¸या िाÑया , राýी¸या िाÑया , 6.
(”) सं´रांनुसार प्वभाFरीरकरर् –
या िĦSीमधयt, प्Âयtक गNामधयt पवपशĶ Óयक्तì असSाS. 8दाहरिार ्थ शाbा पकंवा
महापवद्ाियाSीि पवद्ारê प्Âय tक वगा्थS पकंवा SुकPीSीि सं´या पनपIJS करून सव ्थ
वगा«मधयt (वगा«¸या SुकPzया बनवून) पवभागिt KाSाS.
‘.‘.’ – प्वभाFरीकरर्ाचे Zारदे  म्हÂ्व (ȘDȭȘNȫȘȞȜS  IȤPȦȩȫȘNȚȜ Ȧȝ
DȜPȘȩȫȤȜNȫȘȣIȱȘȫIȦN ) :
. पवभागीकरिामुbt पवशtfीकरि सुिभ हxSt कारि सव्थ 8िøम िxकां¸या कyशÐयान ुसार
वाNि कtिt KाSाS.
. पवभागीकरिामुbt प्Âयtक पवभागाचt अपVकार 5पि Kबाबदारी पनपIJS करÁयाS मदS
हxSt.
‘. पवभागीकरिामुbt úाहकांना अपVक चांगÐया सtवा पमbSाS. ह t पवशtfS3 úाहकांĬारt
पवभागीकरिामधय t श³य 5हt.
४. यxµय पवभागीकरिाम ुbt संसाVनांचा 6ĶSम वािर हxSx कारि स ंसाVनt यxµय गxĶéसाठी
वाNि कtिी KाSाS.
“. पवभागीकरिामुbt संसरtमधयt पनयंýि 5पि िय्थवt±ि सुिभ हxSt.
”. हt पवभागीय Óयवसरािका ं¸या Óयवसरािन पवकासास स ुिभ करSt कारि St सव्थ
पवभागीय पनि्थय GtSाS.
•. यामुbt संसरtची वाQ 5पि पवसSार स ुिभ हxSx.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. 5यxKन हt िxकांमधयt ---------- 5पि ---------- वाNिाशी संबंपVS 5हt.
. पवभागीयकरि ही ------------ सव्थ 8िøम ------------ मधयt करÁयाची
प्पøया 5हt.
ब) सिĶ करा :
. SुÌहािा 5पVिÂय वच ्थसव हòकुमSीची JxNी साखbी असÁयाच t कारि
काय वाNSt ?
. वtbtनुसार पवभागीकरिाच t 8दाहरि द्ा. munotes.in

Page 74

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
74 क) वरा´रा पल्हा :
. संGNन
. पवभागीकरि
P) टरीिा पल्हा :
. संGNनtचt समÆवय Sßव.
. यxµय 8दाहरिासह 8Âिादनानुसार पवभागीकरि.
6) ्ोि³रात 8°र े īा :
. 5दtशाची >कवा³यSा ÌहिKt काय?
. पवभागीकरिाच t 5Vार (िाया) सिĶ करा.
‘.’ Cिचाåरक संGटना (ȝȦȩȤȘȣ ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS )
‘.’.१ िåरचर (INTRODUCTION ) :
संसरा संरचना ही >क चyकN असSt जयाĬारt Óयवसरािन 5ििी 8पĥĶt िूि्थ करÁयासाठी
काय्थ करSt. हt प्ामु´यानt कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöयांचt वाNि 5पि अपVकार सxिपवÁयाशी
संबंपVS 5हt. संसराÂमक 8पĥĶt साधय करिt ही Óयवसरािनाची भूपमका 5हt.
संसरtमधयt दxन प्कार¸या अंSग्थS संरचना पकंवा संबंV असSाS, Kशा कì
. Cिचाåरक संGNना.
. अनyिचाåरक संGNना.
‘.’.२ अ््य (ȤȜȘNINȞ ):
() Cिचाåरक संGNना ÌहिKt सु-िåरभापfS नxकöयांची रचना, जयामधयt पनपIJS
अपVकार 5पि Kबाबदारी असSt. ही रचना पवशtfS3 सामाÆय संसराÂमक 8पĥĶt
साधय करÁयासाठी रचना कtिtिी 5हt. ही अशी रचना 5हt Kी संसरtSीि प्Âयtकािा
Kुbवून ¶यावी िागSt.
() चेसटर बना्यि्य¸या मSt, KtÓहा दxन पकंवा अपVक Óयक्तì >का समान 8पĥĶासाठी
Kािीविूव्थक समÆवपयS असSाS StÓहा संGNना 'Cिचाåरक' असSt.
‘.’.‘ Cिचाåरक स ंGटनेचरी ्वैपिĶzरे (ȚȟȘȩȘȚȫȜȩISȫIȚS Ȧȝ ȝȦȩȤȘȣ
ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS ) :
. ही सु-िåरभापfS अपVकार 5पि Kबाबदारीची रचना 5हt.
. 8पĥĶ साधय करÁयासाठी याची सरािना कtिी 5हt. munotes.in

Page 75

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
75 ‘. अपVकार 5पि Kबाबदारी यां¸याS संSुिन 5हt.
४. सव्थ िxकांमधयt ®tķ-गyि संबंV 5हt.
“. पनयम 5पि कायदt सव्थ िxक िाbSाS.
”. पSचt सवरूि पसरर 5हt. संसरा बंद कtÐयावरच St संिुĶाS यtSt.
•. िxकांमVीि संवाद हा >क Cिचाåरक संवाद 5हt.
८. समÆवयाची Óयवसरा 5हt.
‘.’.’ – Cिचाåरक स ंGटनेचरी रचना  मा ंिर्री (SȫȩȬȚȫȬȩȜ Ȧȝ ȝȦȩȤȘȣ
ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS ) :
अनtक 8द्xगVÆद्ांमधयt मधयt खािीि Cिचाåरक संGNनांचt पवपवV प्कार 5QbSाS
रtfीय संGNना, रtfीय 5पि कम्थचारी संGNना, काया्थÂमक संGNना, VxरिाÂमक Óयवसाय
पवभाग (ȪșȬ), मrपů³स (संÓयूह  गुंSागुंSीची) संGNना, सपमSी संGNना.
अ) कारा्यÂमक संGटना (Functional Organizations ):
. िåरचर :
हा प्कार >Z. PÊÐय ू. Ntिरनt Óयवसरािनाचt पवशtfीकरि 5िÁयासाठी सादर
कtिा हxSा. हt संसरtचt सवSंý सवरूि नाही. हt रtfीय 5पि कम्थचारी संGNना
यां¸याSीि मधयमागê पसरSी 5हt. काया्थÂमक संGNना ÌहिKt S²ांना
कामावर ठtवÁयाचा >क माग्थ.

त�ा क्र. ३.५ – कायाªत]क g2GNना
munotes.in

Page 76

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
76 २. कारा्यÂमक संGटनेचरी ्वैपिĶzरे :
. सव्थ संसराÂमक 8िøम पनपद्थĶीS काया«नुसार पवभागिtिt असSाS.
. प्Âयtक काय्थ S²ाĬारt कtिt KाSt.
‘. >का वåरķ S²ािा या पवपशĶ काया «शी संबंपVS 5दtश दtÁयाचा अपVकार
5हt.
४. काया्थÂमक अपVकार हा अपVका राचा मया्थपदS प्कार 5ह t याS कtवb पवपशĶ
काय्थ ±týांचा समावtश 5हt.
“. 5दtशाचt >कSा Sßव िाbिt KाS नाही.
”. हt प्ामु´यानt मxठzया संसरांसाठी यxµय 5ह t.
•. काया्थÂमक अपVकार हt प्भापवS LािtÐया रtfीय पवभागांमधयt िूव्थ कराराĬारt
सरापिS कtिt Kावt, श³यSx मधयम ÓयवसरािनाĬार t मंKूर कtिtÐया िtखी
प्पøयांमधयt 5पि शtवNी 8¸च ÓयवसरािनाĬार t.
ब) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाF - >स बरी रू संGटना (SɅɃȲɅȶȸȺȴ BɆɄȺȿȶɄɄ ȬȿȺɅ
- SBȬ ȦɃȸȲȿȺɋȲɅȺɀȿɄ ):
१) िåरचर :
पवपवV पवभागां¸या 5Vारt संGपNS कtिtÐया कंिÆयांना अनtकदा कxिSt
8िøम 5पि Óयवसाय प्पøया प्Âय±ाS सवा्थS KासS मूÐय पनमा्थि करSाS
5पि कxिÂया बंद कtÐया िापहKtS हt पनVा्थåरS करिt कठीि KाSt. हt
प्ामु´यानt अशा Óयवसायांना िागू हxSt Ktरt पवभाग िूि्थििt काय्थरS असSाS,
Kसt कì पवøì, सtवा, पवििन 5पि िुरवठा Óयवसरािन .
Kरी वtगवtगÑया पवभागांमधयt पभÆन नZा क¤द्रt असू शकSाS, संसाVनां¸या
वाNिाबाबS पनि्थय Gtिt सxिt नसSt. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ)
साठी, असt पनि्थय Gtिt सxिt 5हt, जयामुbt Âयां¸या संसाVनांचा वािर अपVक
काय्थ±म हxÁयाची श³यSा 5हt.
ÓयवसायाS, >क VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) हt >क नZा क¤द्र 5हt
Kt 8Âिादन @Zर 5पि बाKार पवभागावर ि± क¤पद्रS करSt. >सबीयू >खाद्ा
मxठzया कvिōरtशनमधयt >क Óयवसाय पवभाग असू शकSx पकंवा Sx सवS3चा
Óयवसाय पकंवा शाखा असू शकSx. कvिōरtशन अनtक SBU चt बनिtिt असू
शकSाS, जयािuकì प्Âयtक सवS3¸या नÉयासाठी Kबाबदार 5हt.
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग ( SBU) हा संबंपVS Óयवसायांचा >क समूह 5हt
Kx Âया¸या >कपýS पनयxKन 8िचारांसाठी Kबाबदार 5हt, ÌहिKtच पवपवV
प्कार¸या Óयवसायांमधयt समापवĶ असि tिी कंिनी, पS¸या Óयवसायांचt अनtक
पवभाग, काही सवSंý पवभागांमधयt, शास्त्रीय िĦSीनt वगêकरि करSt.
काया्थमधयt पवपवV Óयवसायांचt पवĴtfि 5पि पवभाKन समापवĶ असू शकSt. munotes.in

Page 77

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
77 २) अ््य :
>कि VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) हt ‘नZा क¤द्र’ मानिt KाSt. हt
िय्थवt±कांĬारt चािविt KाSt.
5K कंिÆया SBU पकंवा अशा समानSा शtअर करिाö या SBUs ¸या
>कýीकरिाचा संदभ्थ दtSाना पवभागिी पकंवा पवभाKन हा शÊद वािरSाS.
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) Sयार करून, कंिÆया मxठzया संसरtS
काम करÁया¸या मया्थदांचा अनुभव न GtSा, नवीन 8Âिादनt, बाKारिtठ पकंवा
Sंý²ान पवकपसS करू शकSाS 5पि ÂयाS प्वtश पमbवू शकSाS. Óयवसाय
युपनNचा सवS3चा समपि्थS Óयवसरािन संG, सवS3चा ā1P 5पि प्पSķा,
सवS3ची 8पĥĶt, अनtकदा 6Sर भyपSक सरानt 5पि 8Âिादन, मानव संसाVन
पवकास (>च 5र Pी), संशxVन 5पि पवकास (5र <ंP Pी) चt सवS3चt  वtगbt
 वtगbt पवभाग 5हtS.
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) असÐ यानt संस रांना Â यांची रिनीSी
5खÁ यास 5पि 8Âिादनाचt पनि्थय GtÁ यास मदS हxSt. सामाÆयS SBU हा
>क Óयवसाय 5हt, Kx >क 8Âिादन पकंवा अनtक संबंपVS 8Âिादनt प्दान
करSx Kt चांगÐया 8Âिादन-माक¥N संयxKनाची सtवा दtSाS 5पि सिV्थकां¸या
चांगÐया संचाशी सिVा्थ करSाS.
>कदा Óयवसाया¸या पवभागािा >स बी य ू दKा्थ पदÐयानंSर, St सवS3चt
गुंSविूक, बKtN 6. पनि्थय, Gt9 शकSt. KtÓहा 8Âिादना¸या बाKारिtठtS बदि
हxSx पकंवा खूि मxठा बदि हxÁयाि ूवê JxNt बदि GPू िागSाS StÓहा St ÂवåरS
प्पSपøया दtSt.
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग संसरt¸या अनtक पवभागांमVीि समÆवय
जयामVीि प्पøया काया ्थपÆवS करÁयासाठी Sसtच पवSåरS करÁयासाठी काय ¥
5पि प्पøयांची समान ®tिी असSt, अशा काया«¸या सहकाया्थस समर्थन दtSt.
St >खाद्ा संसरtिा दीG्थ कािावVीसाठी काय्थ करÁयास स±म करSाS कारि
Sी सुपनपIJS करSt कì >खाद्ा संसरtिा 5गामी खूि मxठा बदि 5पि
बाKारिtठtSीि JxNzया बदिांची िूि्थ Kािीव 5हt Ktिtकरून Sी सवS3िा
सहKStनt समायxपKS करू शकtि 5पि अÂयंS सिVा्थÂमक िåरपसरSीS सहK
पNकू शकtि.
‘) वरा´रा :
() VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) ची Óया´या ŸसवSंýििt
ÓयवसरापिS पवभागपवभाग पकंवा 8ि-पवभाग पकंवा मxठzया संसरtची
संसरा अशी कtिी Kा9 शकSt Kी िूि्थििt काय्थरS 5हt 5पि िàय
बाKारावर ि± क¤पद्रS करSt 5पि पSचt सवS3चt धयtय, हtSू, पदशा,
8पĥĶt 5हtS जयांचt पनयxKन सवSंýििt कtिt KाSt. कंिनी¸या 6Sर
ÓयवसायांमVून. पवभागाचt हtSू, मु´य धयtय 5पि 8पĥĶt हt दxÆही मूb
8िøमािासून वtगbt 5हtS 5पि 8द्xगसंसरt¸या दीG्थकािीन munotes.in

Page 78

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
78 कामपगरीसाठी मूिभूS (प्ारपमक) 5ह tS. प्पश±ि 5पि मानव
संसाVन पवभाग यांसारखी Âयाची सवS3ची समर्थन काय¥ 5हtS 5पि
या पवभागािा Âया¸या काय्थप्िािी 5पि काय्थप्दश्थना¸या पसरSीबĥि
रtN संबंपVS संसरt¸या मु´याियािा अहवाि द्ावा िागSx.’’
() úांट¸या मSt, (००) >क VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग - सůrNtपKक
पबLनtस युपनN (ȪșȬ) >क मूिभूS संसराÂमक >कक 5हt जयासाठी
सवSंý सिVा्थÂमक Vxरि Sयार करिt अर्थिूि्थ 5हt.
(‘) जॉनसन 6., (००८) VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) ची
Óया´या SBUs सवाय° >ककt Ìहिून काय्थ करSाS, 5पि Âयांची
मूिभूS काय¥ ÓयवसरापिS करÁयासाठी प्ारपमक Kबाबदारी 5पि
अपVकार 5हtS अशी करSाS.
४) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाFाचरी (SBȬ) ्वैपिĶzरे :
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) हा Óयवसाय पवभाग, पवभागाSीि
8Âिादन ®tिी पकंवा पवपशĶ 8Âिादनā1P असू शकSx, Kx úाहकां¸या पवपशĶ
गNािा पकंवा भyगxपिक सरानािा िàय करSx.
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) मधयt Kरी St मxठzया Óयावसापयक
GNकाचा भाग असिt Sरीही सामाÆयS3 >क सवSंý पवििन यxKना, सिV¥चt
पवĴtfि 5पि पवििन मxहीम असSt,. >सबीयू Âयां¸या काय्थ±मStवर िåरिाम
करिारt बहòStक GNक प्भापवS करू शकSाS. सवSंý Óयवसाय Ìहिून
ÓयवसरापिS, St मु´य (महामंPbािा) कvिōर tशनिा Kबाबदार असSाS.
>खाद्ा संसरtनt सवीकारिtिी VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) संरचना
पS¸या ±मStनुसार वागिी िापहKt 5पि 8द्xगाSीि संVéचा चांगिा वािर
कtिा िापहKt.

munotes.in

Page 79

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
79 धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाF (SBȬ) चरी प्वप्वध ्वैपिĶzरे िालरीलप्मार् े आ्हेत:
. सवSंý Óयवसाय पकंवा समान Óयवसायांचt समूह, सवाय° पनयxKन, 8Âिादन,
प्यxगशाbा चाचिी, 8Âिादन, पव°, िtखा, पवøì, प्पश±ि, मनुÕयबb
पवकास, संशxVन 5पि पवििन
. सिV्थकांचा सवS3चा गN असSx.
‘. पवभागा¸या VxरिाÂमक पनयxKन, नZा 5पि काय्थप्दश्थनासाठी Kबाबदार
असिारा Óयवसरािक.
४. >क VxरिाÂमक Óयवसाय >कक खास बाKार पवभागािा िàय करÁयासाठी
Sयार कtिt KाSt, जयािा 8Âिादन पकंवा Óयवसरािनामधय t कyशÐय 5वÔयक
असSt, Kt मूb कंिनीS नसSt.
“. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) 8Âिादन-माक¥N Vxरिाचा वािर करS t.
”. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) हा संGNनाÂमक संरचनtचा >क भाग
5हt.
•. वuयपक्तक 5पि सवSंý कायदtशीर Óयपक्तमÂव प्दपश्थS करिाö या संसराÂमक
>ककt Ìहिून Bbखिt KाSt.
८. St पनि्थय GtÁयाबाबS संिूि्थ संसरtसाठी अÂयंS महßविूि्थ 5पि महßविूि्थ
मानÐया Kािाö या पøया करSाS.
९. Âयाची पवभागीय रचना 5हt Kी Âया¸या 8Âिादनाचा 5कार, िtखा प्पøया,
संशxVन 5पि पवकास पøयाकिाि 5पि पवििन काय्थ यावर अविंबून
असSt.
०. पवभागाचt VxरिाÂमक पनयxKन, काय्थप्दश्थन 5पि नZा यासार´या
काया«साठी Kबाबदार 5हt.
. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभागामधयt सिV्थकांचा >क गN दtखीि 5हt.
“) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाFाचरी (SBȬ) संरचना :
VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) ¸या संरचनtS काय्थकारी पवभाग असSाS 
जयामधयt पवभाग सवाय° Óयवसाय Ìहि ून काम करSाS. 8¸च स ंसराÂमक अपVकारी
Óयवसायाची Kबाबदारी Óयवसरािका ंना, पनयपमS काय¥ 5पि Óयवसापयक पवभागीय
Vxरिासाठी सxिवSाS. Sर , संसराÂमक अपVकारी सव ्थसमावtशक Vxरि Sयार
करÁयासाठी 5पि अ ंमिबKाविीसाठी Kबाबदार असSx 5पि VxरिाÂमक 5पि
5पर्थक पनयंýिाĬारt VxरिाÂमक Óयवसाय पवभागाच t प्शासन करSx . munotes.in

Page 80

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
80
अशाप्कारt, ही संरचना Óयवसाया¸या स ंबंपVS पवभागांना VxरिाÂमक Óयवसाय पवभागामधय t
>कपýS करSt 5पि वåरķ काय ्थकाåरिीिा प्Âय tक पवभागासाठी पनि ्थय GtÁयाचा अपVकार
पदिा KाSx. वåरķ अपVकारी म ु´य काय्थकारी अपVकाöया¸या दtखरtखीखािी काम करSाS .

VxरिाÂमक Óयवसाय य ुपनNमधयt Sीन सSर असSाS , जयामधयt महामंPb (कvिōरtN)
मु´यािय सवō¸च पठकािी असSाS , VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) सवाय°
Óयवसाय Ìहिून मधयभागी 5पि प्Âय tक VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) मधयt,
munotes.in

Page 81

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
81 Óयावसापयक प्पøया ं¸या समानStनt समूह कtिtिt पवभाग, कारि काय्थकारी सSर
Sbाशी असSx. Ìहि ून, VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) मVीि पवभाग
>कमtकांशी संबंपVS 5हtS. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) गN >कमtकांिासून
सवSंý 5हtS. VxरिाÂमक ŀĶीकxनाS ून, प्Âयtक VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग
(ȪșȬ) हा >क सवSंý Óयवसाय 5ह t.
>कि VxरिाÂमक Óयवसाय >कक ह t नZा क¤द्र Ìहिून मानिt KाSt 5पि कvिōरtN
अपVकाöयांĬारt प न यंपýS कtिt K ा St. हt क ा य्थकारी पनयंýिा?वKी VxरिाÂमक
पनयxKनावर भर द tSt KtिtकŁन VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) चt वtगbt पवभाग
बदिÂया Óयावसापयक वाSावरिािा श³य पSS³या Kिद प्पSसाद द t9 शकSीि.
8¸च महामंPb अपVकारी पनयपमS काय ्थ 5पि Óयवसाय पवभाग Vxरिासाठी
Óयवसायाची Kबाबदारी Óयवसरािका ंवर सxिवSाS. Sर , महामंPb अपVकारी
सव्थसमावtशक Vxरि Sयार करÁयासाठी 5पि अ ंमिबKाविीसाठी Kबाबदार असSx
5पि VxरिाÂमक 5पि 5पर ्थक पनयंýिाĬारt VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ)
चt प्शासन करSx .
”) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाF (SBU) चरी 8दा्हरर्े :
हt Sßव अनtक 8Âिादन संरचना असिtÐया संसरांसाठी 8°म काम करS t. VxरिाÂमक
Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ)ची 8°म 8दाहरि t ÌहिKt प्v³Nर अ1P गrÌबि, >िKी
6Âयादी कंिÆया. या कंिÆया >काच JSाखािी व tगवtगÑया 8Âिादना ं¸या ®tिी 5हtS.
8दाहरिार्थ, >िKी कंिनी Ìहिून úाहक पNका9 वसSू बनवSt. हt रtपĀKरtNर, वvपशंग
मशीन, NtपिपÓहKन, मvपनNस्थ, मxबाईि Zxन, िrिNvि, >अर कंपPशनर 5पि 6Sर
6िt³ůvपनक वसSू बनवSt. हt वtगवtगÑया 'िहान' VxरिाÂमक युपनNzस (पवभागांĬारt)
सवSंý >सबीयू Ìहिून बनविt KाSाS KtिtकŁन पवøì, महसूि, Lािtिा खच्थ Sसtच
नZा यांचा सवSंýििt मागxवा GtSा यtईि. >कदा पवभागािा >सबीय ू दKा्थ पदÐयानंSर,
St सवS3चt प्भावी पनि्थय, गुंSविूक, बKtN 6Âयादी Gt9 शकSt. KtÓहा 8Âिादन
बाKाराS अचानक बदि हxSx पक ंवा >कदम मxठा बदि हxÁया5Vीच 5Vी JxN t
बदि हx9 िागSाS S tÓहा St ÂवåरS प्पSपøया द tSt.
Kनरि 6िtप³ůक या प्कार¸या Óयवसाय स ंसरt¸या कंिनीचt 8दाहरि 5ह t. Kनरि
6िtप³ůककPt ४९ >सबीयू 5हtS. Kनरि 6िtप³ůक प्Âयtक Óयवसाय युपनNचt महßव
िåरभापfS करÁयासाठी न9 बv³स 5पि Sीन 5वÔयक ि tबिांची >क साVी
5कpSी वािरSt. हt प् Â यtक 8द्xगासाठी व tगbtिि 5पि 5वाहन 5पि या
8द्xगाSीि वuयपक्तक Óयवसाय य ुपनN¸या Sाकदी¸या ŀ Ķीनt कtिt KाSt. हt पनकf
दीG्थकािीन VxरिाÂमक य ुपनN¸या Óयवहाय ्थStचt मूÐयांकन करÁयासाठी Kीई वािरS
असिtÐया पवĴtfिाचा िाया बनवSाS. S t यशसवी हxईि कì नाही ह t िाहÁयासाठी,
कxिSt सरासरी कामपगरी करSीि 5पि कxिS t खराब कामपगरी करSीि 5पि
Ìहिून बंद करावt िागSीि हt िाहÁयासाठी य ुपनNचt 5वाहन 5पि साि t± सामÃय्थ
पनVा्थåरS करिt ही मvPtिमागीि कÐिना 5ह t. munotes.in

Page 82

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
82 •) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाF (SBU) चे Zारदे :
काही Zायदt खािीिप्माि t 5हtS
. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (SBU - सůrNtपKक पबLनtस युपनN) संसरtिा
5शादायक भपवÕय GPवÁया¸या 5पि पवVायक पनि ्थय GtÁयासाठी भरिूर
संVी दtSाS.
. St >खाद्ा संसरtिा BbखÁयासाठी 5पि स ुसूपचS VxरिाÂमक पनि ्थय
GtÁयासाठी भरिूर संVी दtSाS.
‘. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) >खाद्ा संसरtिा अनtक 5पर्थक िाभ
दtखीि दtSt.
४. हt >खाद्ा संसरtSीि VxरिाÂमक Óयवसरािन सुVारSt.
“. St संसरt¸या िtखा काया्थS सुVारिा करSाS.
”. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (SBU - सůrNtपKक पबLनtस युपनN) संसराÂमक
प्पøयांचt पनयxKन सुिभ करSt.
•. पनि्थय Gtिt, गुंSविूक 5पि अर्थसंकÐिा¸या बाबSीS S t िूि्थ सवाSंÞय दtSt.
८. 8Âिादन बाKाराSीि बदिा ंना St ÂवरीS प्पSसाद द t9 शकSt.
९. कंिनी सवS3चt Vxरि पवकपसS करू शकS t.
०. Âयांचt úाहक पवपशĶ बाKारि tठtSीि, बाKाराचt पवĴtfि करSाS 5पि अËयास
करSाS.
. संGNनाÂमक रचन tशी Kुbवून GtÁयाचा 5िखी >क मxठा Zायदा ÌहिK t
सवSंý Óयवसाय य ुपनNzसना सवाSंÞय 5पि मुक्तSा. पबLनtस युपनNzस
>कमtकांिासून वtगbt करून, गNांना प्पøया 5पि ā 1पPंग समसयांमुbt Âया¸या
सK्थनशीिStिा दPिÐयापशवाय (दPि ू न दtSा), प्यxग करÁयासाठी मxकbीक
पदिी KाSt. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ)मुbt VxरिाÂमक Óयवसरािन
सxिt ह x St. 8िøमांची ®tिी, VxरिाÂमक Óयवसरािन स ुVारिt, िtखा
@िरtशÆसमधयt सुVारिा, पøयाकिािांचt सxिt पनयxKन.
. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (SBU - सůrNtपKक पबLनtस युपनNzस) वtगवtगÑया
कंिनी पवभागांमVीि सहकाया ्थस समर्थन दtSाS.
‘. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) VxरिाÂमक Óयवसरािन सxि t करSाS.
४. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) मxठzया संसरां¸या िtखाKxखt Óयवहार
सांभाbÁयासाठी काय्थ±म 5हtS. munotes.in

Page 83

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
83 “. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (SBȬ)चt पनरी±ि करि t 5पि Sिासि t सxिt
5हt.
”. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ) कंिनी¸या पवभागा ंमVीि सहकाया ्थस
समर्थन दtSt जय ाS प्पøयांची समान ®tिी 5हt, Kसt कì VxरिाÂमक
Óयवसरािन सुVारिt, िtखा प्पøया सुVारिt, पøयाकिािांचt सxिt पनयxKन.

त�ा क्र. ३.— – ȪșȬ 42तFªत वेFवेFÑया िव\ाFा 2]Vील g]Æवय
८) धोरर्ाÂमक वर्वसार प्वभाF (SBU) चे तोटे :
काही SxNt खािीिप्माि t 5हtS
. सůrNtपKक पबLनtस युपनNिा Nvि िtÓहि मrनtKम¤Nशी संिक्थ साVSाना अन tक
अPचिéना सामxर t Kावt िागSt.
. KtÓहा Óयवसरािकìय 8िøमांचा पवचार कtिा KाSx StÓहा St काही वtbा असिĶ
(अंVुक) िåरपसरSी पनमा्थि करÁयाचt कारि बनSाS.
‘. अंSग्थS 5पि बाĻ पनVी¸या ąxSा ं¸या प्वtशामुbt अंSग्थS Sिाव पनमा्थि हx9
शकSx.
४. 8¸च सSरीय Óयवसरािनाशी स ंिक्थ साVÁयाS अP रbा यtSx.
“. पनVी¸या ąxSांकPt िxचिt कठीि असÐयामुbt SBU अंSग्थS Sिावाचt कारि
असू शकSt.
munotes.in

Page 84

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
84 क) मrपů³स (संवरू्ह  FुंताFुंतरीचरी) संGटना (Matrix Organizations ):
) िåरचर :
या प्कारची स ंसरा प्रम ९”० ¸या दशकाS य ुनायNtP सNtNzसमधयt
(अमtåरका) पवकपसS करÁयाS 5िी हxSी. ह t >रxसिtस (हवाई) 8द्xगाSीि
Óयवसरािन समसया सxPवÁयासाठी पवकपसS क tिt गtिt. पवभाग  प्कÐि पवभाग अ Óयवसरािक पवभाग ब Óयवसरािक पवभाग क Óयवसराि
क पवभाग P Óयवसराि
क प्कÐि अ Óयवसरािक प्कÐि ब Óयवसरािक प्कÐि क Óयवसरािक प्कÐि P Óयवसरािक कxĶक क्र. ३.१ – g2व्यoh g2GNनेची g2रचना
मrपů³स (संÓयूह  गुंSागुंSीची) संGNना दxन पकंवा अपVक संरचनांचt संयxKन 5हt. हt
प्कÐि संGNना 5पि काया ्थÂमक संसरtचt संयxKन असू शकSt. दxÆही संसराÂमक
Óयवसरािक >कम tकां¸या Kवb¸या सहकाया्थनt क ा म क र S ा S . प व भ ा ग ी य
Óयवसरािकांचt अपVकार खाि¸य ा पदश tनt व ाह SाS Sर प् कÐि Óय वसर ाि का ंचt
अपVकार सव्थý वाहS असSाS.
२) मrपů³स (संवरू्ह  FुंताFुंतरीचरी) संGटनेचरी ्वैपिĶzरे :
. ही >क संकåरS रचना 5ह t. हt प्कÐि संGNन 5पि काय्थकारी
संGNनtचt संयxKन 5हt.
. या प्कारची रचना खासकरून बहò-प्कÐि संसरtसाठी यxµय 5ह t.
‘. ही खूि KNीि प्कारची स ंGNना 5हt 5 प ि संसराना Sी
अविंबÁया¸या ŀĶीन t सवा्थS कठीि सवŁिाची 5ह t.
४. प्कÐि Óयवसरािक 5पि काय्थकारी Óयवसरािक Âयां¸या ±týाS
पवशtfीकरि करSाS Ìहिून Ļा प्कारचt संGNन अपVक पवशtfीकरि
प्दान करSt.
“. प्कÐि Óयवसरािका ची Kबाबदारी प्शासकìय प्कारची असS t St
प्कÐिाचt 8िøम ठरवSाS. munotes.in

Page 85

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
85 ”. काया्थÂमक Óयवसरािका ंची Kबाबदारी काया ्थÂमक प्कारची असS t. St
काम कसt करायचt St ठरवSाS.
•. अVीनसरांना (कपनķांना) दxन वåरķांकPून 5दtश पमbSाS Âयाम ुbt
5²ा Sßवाची >कSा िाbिी KाS नाही.
ि) सपमतरी संGटना (Committee Organizations ):
१) िåरचर :
सपमSी ही Bb , रtfा 5पि कम्थचारी पकंवा काय्थशीि अशा वtगÑया प्कार¸या
संसरtचt प्पSपनपVÂव करS नाही. हt >क साVन 5ह t Kt पवद्मान संसराÂमक
संरचनtिा िूरक Ìहिून वािरिt KाSt. Óयवसरािकìय काया ्थचt काही िuिू िार
िाPिाöया िxका ंचा समूह Ìहिून सपमSीची Óया´या क tिी Kा9 शकS t.
सपमSी ही Óयक्तéची >क स ंसरा असSt जयांची बuठक संGपNSििt समxर
5ििtÐया बाबéवर पवचार करÁयासाठी 5पि पनि ्थयावर िxहxचÁयासाठी
पनयुक्त कtिी KाSt.
२) सपमतरी संGटनांचरी ्वैपिĶzरे:
. सपमSी ÌहिKt काही समसयांवर (Âयाचा संदभा्थSीि मुदzद्ांवर) पवचार
करÁयासाठी वार ंवार भtNिाöया Óयक्तéचा CिचाåरकåरÂया स ंGपNS
गN.
. काही सपमÂया Óयवसरािकìय काय¥ करSाS 5पि पनि ्थय GtSाS.
Óयवसरािकांना पशZारशी करÁयासाठी काही सपमÂया सरािन क tÐया
KाSाS. काही सपमÂया Zक्त मापहSी पमbवÁयासाठी 5पि
Óयवसरािनािा द tÁयासाठी सरािन क tÐया KाSाS.
‘. सपमÂयांची रचना पनपIJS क tिी 5हt. Âयांची सवS3ची स ंसरा 5हt
जयामधयt Âयांना पनपIJS अपVकार 5पि Kबाबदारी सxिपवÁयाS 5िी
5हt.
४. सपमÂयांना सहसा पवपशĶ पनयम 5पि पøया िाbाÓया िागSाS, जया
खुिदा पिपखS असSाS.
“. सपमSी संGNना Zक्त Óयावसापयक स ंसरांमधयtच वािरÐया KाS
नाहीS, Sर सामापKक, Vापम्थक, राKकìय 5पि 6Sर स ंGNनांमधयt
दtखीि अविंबÐया KाSाS. 8दाहरिार्थ, शu±पिक संसरा मु´यS3
सपमÂयांमVून Âयांचt कामकाK चािवSाS.
सपमSी¸या प्भावी कामकाKाची खाýी करÁयासाठी Sीन GNक 5ह tS
. सपमSीची सरािना कxिÂया 8ĥ tशासाठी कtिी 5हt याचt वि्थन करिारt
िtखी पवVान 5वÔयक 5ह t. munotes.in

Page 86

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
86 . सपमSीचt अपVकार सिĶिि t नमूद कtिt िापहKtS.
‘. सपमSी¸या अधय±ांची सपमSी¸या बuठका काय्थ±मStनt 5 य x प K S
करÁयाची ±मSा असि t 5वÔयक 5ह t.
‘.“ अनyिचाåरक संGटना (INȝȦȩȤȘȣ ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS )
‘.“.१ िåरचर (INTRODUCTION ) :
अनyिचाåरक स ंGNना ÌहिKt संसरtSीि िxकांमVीि वuयपक्तक ŀपĶकxन , भावना, 5वPी,
नािसंS 6Âयादéवर 5VाåरS नाS tसंबंV. ही रचना िxका ं¸या 6¸Jtनुसार अपसSÂवाS य tSt.
अनyिचाåरक स ंGNना Cिचाåरक स ंसरtमधयt अपसSÂवाS 5ह t. हt Cिचाåरक स ंसरtमधयt
अपसSÂवाS असि tÐया वuयपक्तक 5पि सामापKक स ंबंVांचt नtNवक्थ 5हt. संसरtSीि िxक
नtहमी Cिचाåरक Bbéच t िा िन क रS न ाह ीS. > का प वभ ागा Sी ि क म ्थचारी दुसöया
पवभागाSीि कम ्थचाöयांना BbखSाS. Âया ंना >कमtकां¸या पवभागाS काय चािि t 5हt हt
Kािून ¶यायिा 5वP tि. अशा िåरपसरSीS अनyिचाåरक स ंसरा पवकपसS हxSाS. Âयाची
कxिSीही पनपIJS रचना नाही. Âयाम ुbt St कxिÂयाही S³ÂयाĬार t दश्थपविt Kा9 शकS नाही.
की् िेपव्हस¸या मSt, अनyिचाåरक स ंGNना हt वuयपक्तक 5पि सामापKक स ंबंVांचt नtNवक्थ
5हt Kt Cिचाåरक स ंसरtĬारt सरापिS पकंवा 5वÔयक नसS t िरंSु िxक >कमtकांशी KxPिt
गtÐयानt 8ÂसZूS्थििt 8ĩवSाS.
‘.“.२ अनyिचाåरक स ंGटनांचरी ्वैपिĶzरे: (ȚȟȘȩȘȚȫȜȩISȫIȚS Ȧȝ
INȝȦȩȤȘȣ ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS ) :
. हt C ि च ा å र क स ंसरtमधयt (संGNनtमधयt) अपसSÂवाS असि tिt वuयपक्तक 5पि
सामापKक संबंVांचt Kाbt 5हt.
. अनyिचाåरक स ंGNना मािसाची ही प्व p°ी दाखवSाS कì, Cिचा åरक माधयमांSून
बाहtर िPून संसरt¸या 6Sर पवभा ंमधयt अनyिचाåरक स ंभाfि (संप्tfि) करिt.
‘. हt वuयपक्तक 5पि सामापKक स ंबंV पवकपसS करÁयासाठी सरापिS क tिt गtिt 5हt.
४. हt 8ÂसZूS्थििt पवकपसS हxSt 5पि Cिचाåरक Óयवसरािका ंĬारt सरापिS कtिt KाS
नाही.
“. Ļा प्काराS नाStसंबंV सामापKक सवरूिाच t असÐयामुbt अपVकार सुिूS्थ करÁयाचा
5पि Kबाबदारी ठरवÁयाचा प्ijच य tS नाही.
”. प्ाĮ करÁयासाठी कxिSीही पवपशĶ 8पĥĶ t पकंवा चांगिी िåरभापfS 8पĥĶ t नाहीS.
•. सवा«ची नाSी अनyिचाåरक असÐयाम ुbt कxिStही वåरķ – कपनķ संबंV नाहीS.
८. िािन करÁयासाठी कxिS tही पनयम 5पि कायद t नाहीS.
९. Ļाचt सवरूि पसरर पकंवा पनपIJS नाही. नाStसंबंV कVीही संिुĶाS यt9 शकSाS. munotes.in

Page 87

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
87 ०. िxकांमVीि संवाद हा अनyिचाåरक स ंप्tfि 5हt जयािा ‘útिवा6न कÌयुपनकtशन’
ÌहिSाS.
. समÆवयाची गरK ना ही.
. हt सव्थ Óयािक 5हt. हt प्Âयtक 8द्xगाS अपसSÂवाS 5ह t.
‘. वuयपक्तक 5पि सामापKक स ंबंVांना सtवा दtÁयासाठी St 8ियुक्त 5हt. ÂयाSून
सामापKक समाVान पमbS t.
‘.“.‘ – अनyिचाåरक स ंGटनांचरी समि्यकता: (ȩȜȣȜȭȘNȚȜ Ȧȝ INȝȦȩȤȘȣ
ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS ) :
अनyिचाåरक स ंसरtची संसरtमधयt मxठी 5पि न NाbSायtÁयासारखी समि ्थकSा 5हt. हt
संGNनाÂमक संसकpSी¸या हाSाS हाS Gाि ून KाSt (सxबS चािSt). अनyिचाåरक स ंसरtचt
िाĵ्थ मूÐय समKून Gt9न संसरtचt Óयवसरािन अनyिचाåरक स ंसरtचा 8ियxग करू शकS t.
अनyिचाåरक स ंसरtमधयt वuयपक्तक संबंV 5पि संप्tfिाची साVनt असSाS Kी सहसा स ंसरtचt
काय्थ िूि्थ करÁयासाठी 5वÔयक असSाS िर ंSु Cिचाåरक स ंसरt¸या संरचनtचा भाग
नसSाS. संGNना संसकpSी ही कंिनीबĥि¸या सामापयक पवĵास , ŀĶीकxन 5पि मS t 5पि
Sी कशासाठी 5ह t याचt पम®ि असSt.
ÓयवसायाSीि अनyिचाåरक संसरtची समि्थकSा खािीिप्मािt 5हt
. अनyिचाåरक संसरा 5पि संसरtची संसकpSी कंिनी¸या माधयमाSून सव्थ प्कारt िxक
Sयार करSाS.
. अनyिचाåरक संसरा 5पि संसकpSी हt संसरt¸या >कूि रचनtSीि महßवाचt िuिू 5हtS
कारि Âयांचा प्भाव कम्थचाöयां¸या वS्थनावर 5पि कामपगरीवर हxSx.
‘. Óयवसरािनानt अनyिचाåरक संGNनtचा 8दय BbखÁयाS अियशी ठरू नयt कारि
Sी Cिचाåरक संसरt¸या हाSाशी वाQS KाSt 5पि Cिचाåरक संसरtSीि काही
महßवाची िxकbी भरून काQSt.
४. अनyिचाåरक संGNनtिा प्xÂसाहन दt9न Óयवसरािन कामगारां¸या संिµनSा,
5िुिकì, सÆमान 6Âयादी गरKा िूि्थ करू शकSt कारि St अशांS Cिचाåरक
संGNनtमुbt सदसयांमVीि Sिाव 5पि पनराशtचt V³कt शxfÁयासाठी >क Qाि प्दान
करSt.
“. अनyिचाåरक संसरा Óयवसरािका¸या ±मSांमVीि अंSर भरून काQÁयासाठी काय्थ
करू शकSt.
”. Óयवसरािन अनyिचाåरक गN नtÂयांना पवĵासाS Gt9न Óयवसरािन 5पि
कम्थचाö यांमधयt गŌVb LाÐयास हसS±tि करू शकSt.
•. Óयवसरािक नtÂयांशी सÐिामसिS करू शकSx 5पि अनyिचाåरक नtÂयांशी
अनुकूि संबंV पनमा्थि करS असÐयास मानवी संबंVां¸या समसयांवर Âयांचा सÐिा
Gt9 शकSx. munotes.in

Page 88

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
88 ८. नtमून पदिtिt काय्थ हाSाbÁयासाठी पकंवा Sांपýक बाबéशी संबंपVS काही समसया
सxPवÁयासाठी पदशा पकंवा माग्थदश्थन 5वÔयक असÐयास अनुभवी कम्थचाö यांचा
सÐिा दtखीि GtSिा Kा9 शकSx.
९. नवीन पनयुक्तì LािtÐयांना Âयां¸या Cिचाåरक नxकरी¸या नtमून पदिtÐया काया्थमधयt
स±म कामगार बनविt Kा9 शकSाS Kर Âयांना अशा अनyिचाåरक गN नtÂयांनी
प्tरक प्पश±ि पदिt Sर Óयवसरािकानt Âयां¸याकPून मदS 5पि सहकाय्थ मापगSिt.
०. अनyिचाåरक संप्tfि खूि वtगवान 5हt 5पि मापहSीचt Kिद प्सारि सुपनपIJS
करSt. Sर, Óयवसरािन संसरtची 8पĥĶt साधय करÁयासाठी अनyिचाåरक संसरt¸या
प्Âयtक िuिूचा वािर करू शकSt.
‘.“.’ – अनyिचाåरक स ंGटनांचे म ्ह ß ्व : (IȤPȦȩȫȘNȚȜ Ȧȝ INȝȦȩȤȘȣ
ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS ) :
अनyिचाåरक स ंGNनtचt मह ß व अन yिच ाåर क गN ा ंĬारt कtिtÐया काया्थSून पनमा्थि हxSt.
अनyिचाåरक स ंसरांचt प्ारपमक काय ्थ मुbाS िxकांची सांसकpपSक मूÐयt राखिt 5हt. KtÓहा
िxक सवS3िा सामापKकåरÂया >कम tकांशी KxPू शकSाS, StÓहा Âयांना नtहमी >कKुNीची
भावना KािवS t. अनyिचाåरक स ंसरांचt दुसरt काय्थ ÌहिKt सदसयांना सामापKक समाVान
प्दान करिt. शtवNी, अनyिचाåरक स ंसरा पS¸या सदसया ंना संवादाचt प्भावी माधयम द tखीि
प्दान करSt. St >कमtकांशी मुक्तििt 5पि काय्थ±मStनt संवाद साVू शकSाS. Ó यवस रािक
Âयाचा वािर Kिद 5पि र tN संदtश िाठवÁयासाठी करू शकSाS.
अनyिचाåरक स ंसरtचt Óयवसायासंदभा्थSीि महßव खािीिप्माि t 5हt
. Sी Cिचाåरक स ंसरtिा मानवSावादी बनÁयास मदS करS t 5पि पSचt अमानवीकरि
रxखSt.
. हt अपVक प्भावकारी बनÁयासाठी Cिचाåरक स ंGNनtसxबS पमसbून KाSt.
‘. अनyिचाåरक स ंसरtची 8िपसरSी म rनtKरिा यxKना 5खÁयास 5पि काbKीि ूव्थक
काय्थ करÁयास प्xÂसापहS करS t. हt Cिचाåरक स ंसरtिा समर्थन दtSt.
४. अनyिचाåरक स ंसरा Âयां¸या सदसयांमधयt >कSा 5पि >कK ुNीची भावना पनमा ्थि
करSाS.
“. यामुbt संसरtमधयt कामाचt समाVान 5पि पसररSा य tSt.
”. हt गN सदसयांना सामापKक Sस tच भावपनक (मानपसक) समाVान द tSt. Ļा संGNना
मuýी, सहचर, 5ििtििाची भावना, सुरप±SSा, 6Âयादी गरKा ि ूि्थ करÁयासाठी Sयार
कtÐया KाSाS. Âया ंना Âयां¸या भावना Óयक्त करÁयासाठी >क Óयासिीठ पमbS t.
•. Ļा संGNना मानवी स ंभाfिाचt सवō°म साVन बनS असÐयान t Óयवसरािकांना
दtखीि अनyिचाåरक स ंGNनां¸या माधयमाS ून कम्थचाöयां¸या Søारी समK ून
GtÁयासाठी Âयांचा वािर हxSx. कम ्थचारी >कमtकांशी मुक्तििt संवाद साVS असÐयान t
St >कपýSििt Âयां¸या समसयांचt पनराकरि करू शकSाS. munotes.in

Page 89

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
89 ८. हt मानवी वS्थनावर सामापKक पनय ंýिासाठी >क प्भावी माधयम Ìहि ून काम करSt.
९. हt Cिचाåरक स ंसरtिा काम िूि्थ करÁयास मदS करS t.
०. यामुbt संसरtSीि सव्थ िxकांमधयt सहकाय्थ वाQSt.
. अनyिचाåरक न tSा Cिचाåरक Óयवसरािकाचा भार हिका करSx 5पि
Óयवसरािका¸या ±मSा ंमVीि अंSर (कमी) भरून काQÁयाचा प्यÂन करSx.
. हt कम्थचाö यां¸या भावनांसाठी सुर±ा मूÐय प्दान करS t.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. --------- 5पि ------- Ļा संसरt¸या दxन अंSग्थS रचना 5हtS.
. अनyिचाåरक स ंसरा ÌहिKt -------- 5पि ------- नाStसंबंVांचt Kाbt.
ब) सिĶ करा :
. सधया¸या Óयावसापयक य ुगाSीि काया्थÂमक संGNनtचt 8दाहरि.
. SुÌही िापहिtÐया अनyिचाåरक संGNनtबĥि मापहSी.
क) वरा´रा पल्हा :
. VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग - >स बी यू संGNना
. अनyिचाåरक संGNना
ि) टरीिा पल्हा :
. मrपů³स (संÓयूह  गुंSागुंSीची) संGNना.
. सपमSी संGNना.
6) ्ोि³रात 8°र े īा :
. काया्थÂमक संGNनtचt Zायदt.
. अनyिचाåरक संGNनtची वuपशĶzयt.
‘.” सारांि (SȬȤȤȘȩȰ)
संGNन हt >क महßवाचt काय्थ 5हt जयामधयt काय्थ िĦSशीरििt िार िाPून संसराÂमक 8पĥĶ t
साधय करÁयासाठी िxका ंमVीि कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ंचt समøमि 5पि वाNि 5पि
महßविूि्थ संसाVनt यांचा समावtश हxSx.
संGNन हt संGNनt¸या काही सामाÆयS3 सवीकारÐया Kािाö या Sßवांवर 5VाåरS 5ह t
8पĥĶt, पवशtfीकरि, समÆवय, अपVकार सxिवि t, कमांPची JxNी साखbी, संSुिन, साSÂय,
साVtििा, पनयंýिाचा कािावVी , िवपचकSा, अपVकार 5पि Kबाबदारी 5पि 5दtशाची
>कवा³यSा. munotes.in

Page 90

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
90 पवभागीयकरि ही स ंसराÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी प्भावी Óयवसरािनासाठी सव ्थ
संसराÂमक पøयाकिािा ंना Âयां¸या पवपशĶSt¸या ±týा¸या 5Vारt काया्थÂमक गNांमधयt
गNबĦ करÁयाची प्पøया 5ह t.
पवभागीकरि ह t वtगवtगÑया GNकांवर 5VाåरS 5ह t Kसt पवभागीकरि काया «नुसार,
±týानुसार, 8Âिादनानुसार, úाहकानुसार, वtbtनुसार 5पि सं´यtनुसार.
पवभागीयीकरिाच t अनtक Zायदt 5हtS कारि पवभागीकरिाम ुbt िxकां¸या कyशÐयानुसार
8िøमांचt पवशtfीकरि सुिभ हxSt. हt प्Âयtक पवभागाचt अपVकार 5पि Kबाबदारी पनपIJS
करÁयाS मदS करS t जयामुbt संसरtमधयt पनयंýि 5पि िय्थवt±ि प्ाĮ हxSt. यामुbt úाहकांना
अपVक चांगÐया सtवांची सुपवVा पमbSt. Âयाचा िåरिाम स ंसाVनांचा 6ĶSम वािर हx9न
संसरt¸या पवकासाS हxSx.
संसरt¸या दxन अंSग्थS संरचना 5हtS Cिचाåरक 5पि अनyिचाåरक. Cिचाåरक स ंGNना
ही सु-िåरभापfS नxकöया ंची >क रचना 5ह t जयामधयt पनपIJS अपVकार 5पि Kबाबदारी
असSt जयाS सामाÆय स ंसराÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी पवश tfS3 5रtपखS कtिtिt
असSt. सुिीåरयर-सvपP्थनtN संबंV प्सरापिS करिाö या सव्थ कम्थचाö यांना पनयम 5पि कायद t
दt9न सवा«मधयt समÆवय 5पि Cिचाåरक स ंवाद सुपनपIJS करून स ंSुिन राखिt KाSt.
Cिचाåरक संGNनtचt पवपवV प्कार 5ह tS काय्थकरी, VxरिाÂमक Óयवसाय पवभाग (ȪșȬ),
मrपů³स (संÓयूह  गुंSागुंSीचt) 5पि सपमSी संGNना. St सवS मधयt पवपशĶ वuपशĶzयt, रचना
5पि महßव असि tिt अनxखt 5हtS.
अनyिचाåरक स ंसरा ÌहिKt िxकांमVीि Âयां¸या वuयपक्तक वp°ी, भावना, 5वPीपनवPी,
नािसंS 6Âयादéवर 5VाåरS नाS tसंबंV. अनyिचाåरक स ंGNना Cिचाåरक स ंसरtमधयt
अपसSÂवाS असिी Sरी Sी सरापिS पक ंवा 5वÔयक असS t िरंSु िxक >कमtकांशी KxPिt
गtÐयानt 8 Â स ZूS्थििt 8 ĩ व S ा S . अ न y ि च ा å र क स ंसरtमधयt क x ि Stही अपVकार 5पि
Kबाबदारी सxिविी KाS नाही 5पि Âयाम ुbt कxिStही पवपशĶ धयtय साधय हxS नाही.
अनyिचाåरक स ंसरt¸या बाबSीS कxिS tही पनयम 5पि पनयम िाbि t Kािार नाहीS 5पि
समÆवयाची 5वÔयकSा नाही. याS स ंसरt¸या सदसयांमधयt >कSा 5पि >कK ुNीची भावना
समापवĶ 5हt Kी Âयांना सामापKक Sस tच मानपसक समाVान प्दान करS t. हt कम्थचाö यां¸या
भावनांना सुर±ा मूÐय प्दान करS t जयामुbt Âयां¸याSीि सहकाय ्थ वाQSt. हt Cिचाåरक
संसरtिा अपVक प्भावी हx9न अपVक काम t करÁयास मदS करS t.
‘.• स्वाधरार (EXCERCISES )
अ) िालरील प्वधाने चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. संसरtची रचना गुंSागुंSीची असावी.
. úाहकाĬारt पवभागीयकरि समान प्पøयांवर 5VाåरS 5हt.
‘. अनyिचाåरक स ंGNना ही वuयपक्तक वp°ी, भावना, 5वP, नािसंS 6Âयादéवर
5VाåरS असS t.
४. मrपů³स संGNना दxन पकंवा अपVक संरचनांचt संयxKन 5हt. munotes.in

Page 91

संGNन – >क Óयवसरािकìय काय्थ
91 ब) पदलेÐरा िरा्यरांिैकी स्वा्यत रोµर िरा्यर पन्विा:
. खािीििuकì कxिSt संसरtचt SÂव नाही?
(अ) साSÂय, (ब) साVtििा,
(क) पनयंýिाचा कािावVी (P) वरीििuकì काहीही नाही
. 8Âिादनानुसार पवभागीकरिाच t यxµय 8दाहरि पनवPा
(अ) मुंबई.. कxिकाSा.. च tÆनई.. ब¤गbुरू
(ब) पवनीS … 8Ðहास … मीरा…. अ±य
(क) µिुकxK पबपसकNt … मtरी पबपसकNt … øìम पबपसकNt … मVुमtह
पबपसकNt
(P) 8Âिादन … पवøì … पवििन … पव°
क) टरीिा पल्हा:
. 'संSुिन' हt 5यxKन करÁयाच t SÂव.
. काया«नुसार पवभागीकरि.
‘. SBU ची रचना.
ि) ्ोि³रात 8°र े īा:
. 5यxKन करÁया¸या Sßवा ंची यादी करा.
. पवभागीकरिाच t Zायदt पवशद करा.
‘. अनyिचाåरक स ंसरtची समि्थकSा काय 5हt?
6) रोµर जोिzरा जुळ्वा: सतंभ 'अ' सतंभ 'ब' . ±týानुसार पवभागीकरि अ) “० नगांची बrच . 8Âिादनानुसार पवभागीकरि ब) कxकि ‘. काया्थनुसार पवभागीकरि क) पव° ४. úाहकांनुसार पवभागीकरि P) ørकKrक “. सं´यानुसार पवभागीकरि ई) मधयमवग्थ

munotes.in

Page 92

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
92 ’
संGटनाचे प्वप्वध िैलू
प्करर् संरचना
४.० 8पĥĶt
४. प्सSावना
४. अपVकार, Kबाबदारी 5पि 8°रदापयÂव 5पि पनय ंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
४.‘ संसराÂमक िदानुøम - Sक्तt
४.४ अपVकार प्दान 5पि Âयाच t पवक¤द्रीकरि
४.“ 5भासी संसरांचा 8दय – Zायदt 5पि मया्थदा
४.” सारांश
४.• सवाधयाय
’.० 8पĥĶे (OBJECTIVES )
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• अपVकार, Kबाबदारी 5पि 8°रदापयÂव या संकÐिना समKून Gtिt 5पि
Âयां¸याSीि Zरकाचt पवĴtfि करिt.
• पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) संकÐिना Kािून Gtिt.
• संसराÂमक िदानुøम / Sक्तt 5पि Âयाचt प्कार सिĶ करिt.
• अपVकार प्दान करि t, Âयाची प्पøया 5पि महÂव 8GP करि t
• पवक¤द्रीकरि 5पि Âयाचt महßव Kािून Gtिt.
• 5भासी संसरा, Âयाचt प्कार, Zायदt 5पि SxNt समKून Gtिt.
’.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
संGNन हt Óयवसरािन प्पøय tचा >क GNक 5ह t Kt पनयxKनानंSर यtSt. संGNन हt मुbाS
िxकांमधयt कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ंचt वाNि करÁयाशी स ंबंपVS 5हt Ktिtकरून काय्थ
िĦSशीरििt चािSt.
हt असt काय्थ 5हt जयामधयt िåरिाम साधय करÁयासाठी मानवी , भyपSक, 5पर्थक 5पि
मापहSी संसाVनt यांसार´या महßवा¸या स ंसाVनांमधयt SादाÂÌय साVि t KाSt 5पि संयxKन
कtिt K ा St. संGपNS करिt Ì ह ि Kt 5 व Ô य क स ंसाVनt 5 प ि Ó य ा व स ा प य क 8िøम
चािपवÁया¸या मागा «ची Óयवसरा 5पि स ुÓयवपसरS वािर. ही प्शासकìय मा ंPिीची पनपम्थSी munotes.in

Page 93

संGNनाचt पवपवV िuिू
93 5हt. Ìहिून, संसराÂमक काय्थ िåरिाम साधय करÁयाS मदS करS t Kt खरं Sर संसरt¸या
काया्थसाठी महÂवाचt 5हt. हt प्शासन Sसtच संसरtचt कामकाK सुिभ करSt.
संGNन हt पनयxKनानंSर Óयवसरािनाच t िुQीि महßवाचt काय्थ 5हt. पनयxKना¸या बाबSीS ,
Óयवसरािन भपवÕयाS काय करायच t St ठरवSt. संGNन करÁया¸या बाबSीS , St माग्थ 5पि
माधयम ठरवSt जयाĬारt पनयxपKS कtिtÐया गxĶी साधय करि t सxिt हxSt.
’.२ अपधकार, जबाबदाररी आपर् 8°रदापरÂ्व आपर् पनरंýर्ाचरी वराĮरी
(कpतरीकक्षा) (ȘȬȫȟȦȩIȫȰ, ȩȜSPȦNSIBIȣIȫȰ,
ȘȚȚȦȬNȫȘBIȣIȫȰ ȘND SPȘN Ȧȝ ȚȦNȫȩȦȣ )
’.२.१ – अपधकार (AUTHORITY ) :
अ) िåरचर (Introduction ):
संसरtमधयt, िxकांमधयt कामाची पवभागिी करि t 5पि Âयां¸या काया्थS सामापयक
8पĥĶासाठी समÆवय साVिt काय्थ±मStनt करिt 5वÔयक 5ह t. अपVकार 5पि
Kबाबदारी हt सुरbीS चाििाöया Óयवसायाच t दxन महßवाचt GNक 5हtS.
ÓयवसायाS, अपVकार 5पि Kबाबदारी यxµयåरÂया स ंरtपखS करिt 5वÔयक 5ह t.
कxिStही काय्थ िूि्थ क र Á य ा स ा ठ ी Ó य व स र ा ि क ा ि ा अ प V क ा र 5 प ि K ब ा ब द ा र ी
5वÔयक अस St. अपVकार ÌहिK t >खादी गxĶ करÁयास अपVक pS करिt 5पि
Kबाबदारी ÌहिK t >खाद्ा गxĶीवर क pSी करिt.
अपVकार ही Óयवसरािकìय काया «ची गुŁपकÐिी 5हt. Óयवसरािक क tवb अपVकार
वािरून Âया¸या अVीनसरा ंवर प्भाव NाकÁया¸या पसरSीS असSx. अपVकार
नसिtिी Óयक्तì Óय वसरािका¸या िदावर पवराKमान हx9 शकS नाही.
अपVकारापशवाय कxिS tही वåरķ अVीनसर स ंबंV नसSीि 5पि स ंसरtS अराKक
असtि. अपVकार न tहमी खाि¸या पदश tनt वाहS असSt.
अपVकार ÌहिKt पनि्थय GtÁयाची पकंवा कारवाई करÁयाची अपVक pS ±मSा. संसरा
िय्थवt±क पकंवा Óयवसरािका ंना काही काय ¥ िार िाPÁयासाठी अपVक pS करSt.
वtगवtगÑया काया्थÂमक Óयवसरािका ंना वtगवtगbt अ प V क ा र ी प न य ुक्त कtिt K ा 9
शकSाS. GtSिtÐया पनि्थयांसाठी, अपVकpS Óयक्तì Kबाबदार Vरिी KाS t.
अपVकार, सxÈया शÊदाS, अVीनसरांना 5²ा दtÁयाचा 5पि 5द tश 5पि सूचना
Kारी करून 5पि स ंGाकPून 5²ािािनाची मागिी करून पनय ंýि वािरÁयाचा
कायदtशीर अपVकार 5ह t. हt Óयक्तìिा (वåरķÓयवसरािक) पनि ्थय GtÁयाची शक्तì दtSt.
अपVकार ÌहिK t 6Sरांना 5दtश दtÁयाची 5पि स ंसरtची 8पĥĶt साधय करÁयासाठी
कpSी करÁयाचा पक ंवा कpSी करÁयािास ून िरावp° करÁयाचा पनि ्थय GtÁयाची शक्तì
5हt.
munotes.in

Page 94

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
94 ब) वरा´रा (Definition ):
() बना्यि्य¸या मSt, अपVकार हt Cिचाåरक स ंसरtSीि संप्tfि (@P्थर) चt
वuपशĶzय 5हt, जया¸या 5Vार t St संसरt¸या यxगदानकÂया ्थĬारt पकंवा संसरtचt
सदसय Ìहिून सवीकारिt KाSt. Âयानt यxगदान पदिtिी कpSी; ÌहिKtच, Sx
काय करSx पकंवा काय नाही ह t पनयंपýS करSx पकंवा ठरवSx, Kxिय«S संसरtचा
संबंV 5हt. हt दxन Óयक्तéमVीि नाS t 5हt - Âयािuकì >क ®tķ 5पि दुसरा
गyि. अपVनसर S t सवीकारSीि 5पि Âया ंचt िािन करSीि या अि t±tनt वåरķ
ĀtÌस 5पि पनि्थय प्साåरS करSाS. अVीनसर अशा पनि ्थयांची अिt±ा करSx
5पि Âयाचt वS्थन Âयां¸याĬारt पनVा्थåरS कtिt KाSt. ”
() सारमननt Ì ह N Ð य ा प् म ा ि t, ŸअपVकार ÌहिK t पनि्थय GtÁयाची शक्तì Kी
दुसö या¸या कpSीिा माग्थदश्थन करSt. हt दxन Óयक्तéमVीि नाS t 5हt - Âयािuकì
>क ®tķ 5पि दुसरा गyि. अपVनसर S t सवीकारSीि 5पि Âया ंचt िािन
करSीि या अि t±tनt वåरķ ĀtÌस 5पि पनि ्थय प्साåरS करSाS. अVीनसर
अशा पनि्थयांची अिt±ा करSx 5पि Âयाच t वS्थन Âयां¸याĬारt पनVा्थåरS कtिt
KाSt. ”
क) अपधकाराचरी 8दा्हरर्े (Examples of A uthority ):
काय्थकारी Óयवसरािका¸या अपVकाराची काही 8दाहरि t खािीिप्माि t 5हtS
. मानव संसाVन Óयवसरािका ंना कामगारांना कामावर (नxकरीवर) G tÁयाचt
(पनयुक्तì) 5पि Âयां¸या नxकरी¸या समाĮीच t पनि्थय GtÁयाचt अपVकार 5ह tS.
. पव° Óयवसरािका ंना काही बाबéवर िuसt खच्थ करÁयाचा अपVकार असSx.
‘. खरtदी Óयवसरािका ंना िुरवठादार पनवPÁयाच t, खरtदी मागिीवर सवा±री
करÁयाचt अपVकार 5ह tS.
४. महाÓयवसरािका ंना कामांची अंपSम मुदS 5पि प्ाVाÆयøम पनपIJS
करÁयाचा अपVकार 5ह t.
“. कम्थचारी Óयवसरािका ंना वtगवtगÑया पवभागांना सÐिा, समर्थन 5पि सtवा
दtÁयाचt अपVकार 5ह tS.
”. प्कÐि Óयवसरािका ंना प्कÐिा¸या पवपवV Sा ंपýक बाबéचt अपभयांपýकìकरि
करून यशसवी अ ंमिबKाविी करÁयाच t अपVकार 5ह tS.
ि) अपधकारा¸रा रिस्वरी अ ंमलबजा्वर्री्वर िåरर्ाम करर्ार े Gटक (ȝȲȴɅɀɃɄ
ȲȷȷȶȴɅȺȿȸ ɄɆȴȴȶɄɄȷɆȽ ȺȾɁȽȶȾȶȿɅȲɅȺɀȿ ɀȷ ȘɆɅhɀɃȺɅɊ ):
१) ्वाता्वरर्-
अपVकारा¸या यशसवी अ ंमिबKाविीसाठी अन ुकूि वाSावरि ही म ूिभूS
गरK 5हt. अनुकूि वाSावरिाS स ंबंV नीN राखि t Kा9 शकSाS K t
अपVकाराचा यशसवी वािर करÁयास मदS करSाS. munotes.in

Page 95

संGNनाचt पवपवV िuिू
95 २) प्वĵास आपर् आÂमप्वĵास -
अपVकारा¸या यशसवी अंमिबKाविीसाठी वåरķ 5पि अVीनसरा ंचा
>कमtकांवर भरवसा 5पि पवĵास असिt 5वÔयक 5ह t.
‘) कामात रस -
कम्थचाöयांना पदÐया Kािाöया कामाS रस असायिा हवा. Kर Âया ंना कामाS
रस नसtि Sर वåरķांना अपVकार वािरि t Zार कठीि KाS t.
’) ?कमेकाबĥल असल ेला आदर-
वåरķ 5पि अVी नसरांनी >कमtकांबĥि 5दर राखिा िापहK t. Sरच St दxGtही
6Sरां¸या पनि्थयासाठी सहकाय ्थ करू शकSाS.
’.२.२ – जबाबदाररी (ȩȜSPȦNSIBIȣIȫȰ ) :
अ) िåरचर (Introduction ):
Kबाबदारीचt मूिभूS सार ÌहिKt संसराÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी पनय ुक्त कtिtिt
काय्थ िूि्थ करिt. KसKसt अपVकार खाि¸या पदश tनt वाहSt, SसSसt Kबाबदारी अगदी
वर¸या पदशtनt वाहSt. अपVकार >का वåरķाकP ून गyि Óयक्तìकP t वाहSx Sर Kबाबदारी
गyि Óयक्तìकPून वåरķाकPt वाहSt.
Kबाबदारीचा 5Vार ÌहिK t संसरtमधयt अपसSÂवाS असि tिt वåरķ-कपनķ संबंV. हt
अिtप±S 8पĥĶां¸या िूS्थStसह चािू राहó शकSt. दुस-या शÊदाS सा ंगायचt Sर,
कxिÂयाही Óयवसाय य ुपनNमVीि कपनķ (अVीनसर) Óयक्तì¸या Kबाबदाöया म ुbाS
Âया¸या वåरķा ंशी असिtÐया Âया¸या नाS tसंबंVाSून 8ĩवSीि जयािा काहीSरी
करÁयाचा अपVकार द tÁयाS 5िा 5ह t.
Âयािा नtमून पदिtिी संसराÂमक काय ¥, कpSी पकंवा 8िøम करि t हt अVीनसरांचt
कS्थÓय 5हt. अपVकारासxबSच Kबाबदारी पह य tSt. KtÓहा अपVकार सxिवि t KाSाS
StÓहा नtमून पदिtिt काम करÁयाची काही Kबाबदारीही पनपIJS क tिी KाSt. कxिीही
अपVकार सxिव ू श क S x ि ि K ब ा ब द ा र ी न ा ह ी . कामासाठी Kबाबदार Óयक्तì
िåरिामांसाठी 8°रदायी 5ह t.
Kबाबदारी अपVकाराशी पनगPीS 5ह t. जया Óयक्तìकP t अपVकार 5ह t Âया¸याकPt
अपVकारा¸या यxµय वािरासाठी स ंबंपVS Kबाबदारी 5ह t.
Óयवसरािक कशासाठी Kबाबदार 5ह t हt सुपनपIJS कtिt िापहKt. नxकरीचt वि्थन
बहòStकदा Kबाबदाöयांची यादी असS t 5पि Âया Kबाबदाöया ि ूि्थ कtÐया KाS 5ह tS
याची खाýी करÁयावर Óयवसरािनाचा भर असSx.
>खादी Óयक्तì सवS अपVकाराचा वािर करS अस tि पकंवा 6SरांĬारt Sx वािरS
असtि, Sx यxµय कामपगरीसाठी सवS3¸या वåरķा ंना Kबाबदार असSx. munotes.in

Page 96

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
96 ब) वरा´रा (DȶȷȺȿȺɅȺɀȿ):
() की् िेपव्हस िåरभापfS करSाS , Kबाबदारी ही Óयक्तìची Âया¸या काय ्थकारी
नtÂया¸या माग्थदश्थनाखािी Âया¸या ±मS tनुसार सवō°म कS ्थÓयt िार िाPÁयाची
Kबाबदारी 5ह t.
() प्B¸या मSt, Kबाबदारी ÌहिK t अ V ी न स र Ó य क्त ì च t क S्थÓय Âया¸या
वåरķां¸या 5वÔयकS tनुसार िार िाPि t.
(‘) कूंटzL आपर् B'िोनेल यां¸या शÊदाS, >ंNरप्ा6L¸या स ंदभा्थS 5ंSåरकििt
िापहिt Sर, Kबाबदारीची Óया´या >खाद्ा अVीनसर Óयक्तìची Kबाबदारी
Ìहिून कtिी Kा9 शकS t, जयािा >खाद्ा वåरķान t 5 व Ô य क स tवा
करÁयासाठी कS ्थÓय पनयुक्त कtिt 5हt. StÓहा Kबाबदारीच t सार ÌहिKt कS्थÓय
हxय.”
(४) अrलन ÌहिSx, ŸKबाबदारीचा अर ्थ >खाद्ा Óयक्तìिा स ंसरtSीि Âया¸या
िदामुbt नtमून पदिtिt क ा म प कंवा कS्थÓयt. हt क ा य्थ प कंवा कS्थÓय िार
िाPÁयासाठी 5वÔयक असि tÐया मानपसक 5पि शारीåरक पøयाकिािा ंचा
संदभ्थ दtSt. ÌहिKt नtमून पदिtिt काम Ìहिून कxिÂयाही प्कारच t मानपसक
पकंवा शारीåरक प्यÂन करिाöया प्Âय tक Óयक्तìची Kबाबदारी असS t.
(“) जॉज्य टेररी Óया´या करSाS , Kबाबदारी ÌहिK t नtमून पदिtिt 8िøम Âया¸या
सवō°म ±मStनुसार िार िाPि t.
क) जबाबदाररीचरी ्वैपिĶzरे (ȝȶȲɅɆɃȶɄ ɀȷ ȩȶɄɁɀȿɄȺȳȺȽȺɅɊ ):
Kबाबदारीची व uपशĶzयt पकंवा गुिVम्थ खािीिप्माि t 5हtS
. Kबाबदारी ®tķ-गyि (वåरķ– कपनķ) संबंVाSून यtSt.
. Sी नtमून पदिtÐया कS्थÓयाSून पनमा्थि हxSt.
‘. Sी नtहमी कपनķांिासून वåरķांिय«S वर¸या पदशtनt वाहSt.
४. सूचनांनुसार काम िूि्थ करिt बंVनकारक 5ह t.
“. नtमून पदिtिt काय्थ िूि्थ करून KबाबदारीS ून सुNका हx9 शकS t.
”. Kबाबदारी हा व uयपक्तक गुिVम्थ 5हt.
•. Sी पनरिt± 5हt 5पि कVीही सxिविी Kा9 शकS नाही पक ंवा 6Sरांना पदिी
Kा9 शकS नाही.
ि) जबाबदाररीचरी 8दा्हरर् े (ȜɉȲȾɁȽȶɄ ɀȷ ȩȶɄɁɀȿɄȺȳ ȺȽȺɅɊ):
Kबाबदारीची काही 8दाहरि t खािीिप्मािt 5हtS
. Óयवसरािक Âया ं¸या वåरķ पकंवा Kबाबदार अपVकाöयाना 8°र द tÁयासाठी
Kबाबदार 5ह tS. munotes.in

Page 97

संGNनाचt पवपवV िuिू
97 . नxकरी¸या गरK tनुसार कामt करÁयासाठी Óयवसरािक Kबाबदार असSाS.
‘. कम्थचाö यांना पनरxगी कामाच t वाSावरि प्दान करÁयासाठी 5पि 6Sर SÂसम
गxĶéसाठी Óयवसरािक Kबाबदार असSाS.
४. प्कÐि Óयवसरािकान t Âया¸यापS¸या वåरķा ं¸या 5वÔयकS tनुसार प्कÐिाशी
संबंपVS कामt करिt अिtप±S 5हt.
“. 8Âिादन Óयवसरािक 8Âिादन प्पøय tSीि >का पवपशĶ NÈÈयासाठी Kबाबदार
असू शकSx 5पि अशा प्कार t Sx NÈिा िार िाPिाöया िxका ंसाठी 5पि
मशीनसाठी Kबाबदार अस ू शकSx.
”. 8Âिादन Óयवसरािका¸या Kबाबदारीमधय t हt सुपनपIJS करिt 5वÔयक 5ह t
कì मशीÆस ÓयवपसरS 5पि स ुरप±S असSाना Âयाचा स ंG (गN) Vxरि 5पि
काय्थिĦSी समKून GtSx 5पि Âयांचt िािन करSx.
’.२.‘ 8°रदापरÂ्व (ȘȚȚȦȬNȫȘBIȣIȫȰ ) :
अ) िåरचर (IȿɅɃɀȵɆȴɅȺɀȿ ):
8°रदापयÂव ÌहिK t Âया¸या अVीनसर Óयक्तì¸या वåरķान t नtमून पदिtÐया काया्थ¸या
िूS्थStप्Sी Kबाबदारी. K tÓहा अVीनसर अपVकार 5पि Kबाबदारी सवीकारSx , Âयाच
वtbी Sx Âयाच कामासाठी 8°रदापयÂव सवीकारSx. Kबाबदारी िार िाPÁयासाठी
‘8°रदायी हxि t’ 5पि ‘अहवाि दtिt’ करिt हt  य ा चt क S्थÓय बनSt. या
Kबाबदाöयांमधयt पनयुक्त कtिtिी भूपमका 5पि स ंसरtचा सदसय िूि्थ करÁयासाठी
Âयानt िूि्थ कtिtÐया पवपशĶ पøया ंचा समावtश हxSx. कामा¸या पठकािी 8°रदापयÂव
ÌहिKt >खाद्ा Óयक्तì¸या Âया ं¸या काया«बĥिची वचनबĦSा.
8°रदापयÂव ही अVीनसर (कपनķ) Óयक्तìची Âयाची काय ¥ यxµयåरÂया िार िाPÁयाची
Kबाबदारी 5ह t. 8°रदापयÂव सxिवि t Kा9 शकS नाही.
Óयवसरािक कशासाठी 8°रदायी 5ह tS हt दtखीि सिĶ सीमा , संÓयूह, वtbtचt बंVन
यांसह सुपनपIJS कtिt िापहKt 5पि वåरķ 5पि Óयवसरािक दxGा ंची Âयासाठी
सहमSी िापहK t.
संGNनांना 8°रदायीÂवाच t महßव चांगÐया प्कारt समKSt. KtÓहा >खादी कंिनी
8°रदापयÂवाची स ंसकpSी वाQवSt StÓहा ि±िीय सकाराÂमक िåरिाम पदस ून यtSाS.
ब) वरा´रा (DȶȷȺȿȺɅȺɀȿ):
() ्वेबसटस्य प ि ³ ि न र री ÌहिSt, 8°रदापयÂव ÌहिK t > ख ा द् ा ¸ य ा क pSीची
Kबाबदारी सवीकारÁयाची 6¸Jा पक ंवा बंVन.
() 'पवपनंग पवर अका8 ंNtपबपिNी'चt िtखक ्हेʼnरी 6व्हानस यां¸या मSt,
8°रदापयÂव ही 6Sरां¸या नKरtSीि सिĶ वचनबĦSा. munotes.in

Page 98

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
98 (‘) मrकZारल1ि¸या मSt, 8°रदापयÂव ही Kबाबदारी िार िाPÁयासाठी क tिtÐया
कामाबĥि Âया¸या वåरķा ंना Cिचाåरकिि t क b व Á य ा च ी ब ंVनकारकSा
5हt.
क) 8°रदाररीÂ्वाचरी ्व ैपिĶzरे (Features of Accountability ):
8°रदायीÂवाची व uपशĶzयt पकंवा गुिVम्थ खािीिप्मािt 5हtS
. 8°रदापयÂव सxिवि t Kा9 शकS नाही 5पि संसरtSीि प्ÂयtकKि Âया¸या
वåरķांना 8°रदायी असSx.
. अपVकार सxिव ूनही 8°रदापयÂव कमी करSा य tS नाही.
‘. 8°रदापयÂव न tहमीच वर¸या पदश tनt असSt कारि अVीनसर (कपनķ) Âया¸या
वåरķ अपVकाöयािा 8°रदा यी राहSx.
४. 8°रदापयÂव या अरा ्थनt >काÂमक 5ह t; अVीनसर (कपनķ) Zक्त >का वåरķ
अपVकाöयािा 8°रदायी असिा िापहK t.
ि) 8°रदाररीÂ्वाच े म्हß्व (IȾɁɀɃɅȲȿȴȶ ɀȷȘȴȴɀɆȿɅȲȳȺȽȺɅɊ ):
8°रदायीÂवाच t पवपशĶ महßव खािीिप्मािt 5हt
. 8°रदापयÂवाम ुbt कामा¸या पठकािी सुरbीS कामकाK हxÁयास मदS हxS t.
. 8°रदापयÂव अन ुÂिादक 5पि पवचपिS करिाö या प्पøयांवर Gािविtिा वtb
कमी करSt Kt Óयक्तéना Âयां¸या सिĶ कtिtÐया धयtया¸या Kवb न tS नाही.
‘. काय सवीकाय्थ 5हt 5पि Âयांनी सवS3 कसt काय्थ करावt हt समKून GtÁयासाठी
कम्थचारी Âयां¸या वåरķांचt पनरी±ि करSाS.
४. हt काय्थप्दश्थन वाQवSt कारि यशाचt िåरिाम Zायद tशीर 5हtS.
“. 8°रदापयÂवाम ुbt सहकाय्थ वाQSt.
”. हt Óयक्तéना Âयांचt धयtय गाठÁयासाठी 5पि Âया ंची कामपगरी स ुVारÁयासाठी
प्tåरS करSt.
•. प्Âयtक Óयक्तì, संG 5पि पवभाग > कमtकांवर पवसंबून राहó शकSाS हt माहीS
असÐयानt St पवĵास पनमा्थि करSt.
८. 8°रदापयÂव >कस ंVSा सुपनपIJS करSt.
९. हt कम्थचाö यां¸या प्पSबĦStिा प्xÂसाहन द tSt कारि असt पदसून 5िt 5हt कì
KtÓहा Óयक्तéना Âया ंचt 8पĥĶ साधय करÁयासाठी 8िाय शxVÁयाच t सामÃय्थ
वाNSt, StÓहा मािकìची भावना कम ्थचाö यां¸या सहभागामधय t मु´य प्tरक बनSt.
०. 8°रदापयÂव चा ंगिt काम संबंV, पवĵासाह्थSा, सहकाय्थ 5पि Kबाबदारी
वाQवSt. munotes.in

Page 99

संGNनाचt पवपवV िuिू
99 . हt नxकरीSीि समाVान स ुVारSt 5पि काय्थसंGांना (गNांना) अपVक प्भावीिि t
>कý काम करÁयास मदS करS t.
7) 8°रदापरÂ्वाचरी 8दा्हरर् े (ȜɉȲȾɁȽȶɄ ɀȷ ȘȴȴɀɆȿɅȲȳȺȽȺɅɊ ):
8°रदापयÂवाची काही 8दाहरि t खािीिप्मािt 5हtS
. संसरtमधयt काम करिाö या प्Âयtकासाठी, संसरtची 8पĥĶt िूि्थ करÁयासाठी
5पि नZा साधय करÁयासाठी पकमान पक ंवा संसाVनांचा अिÓयय न करSा ,
पनयुक्त कtिtिt काय्थ पनयxपKS वtbtS काय्थ±मStनt 5पि प्भावीिि t िूि्थ
करÁया¸या बंVनामधयt 8°रदापयÂव असS t.
. पदिtÐया कािावVीS ठरि tिt महसूि िàय (धयtय), Kt पSमाही पकंवा वापf्थक
िàय (धयtय) असू शकSt, St साधय करÁयासाठी पवøì Óयवसरािक 8°रदायी
असSx.
‘. 8Âिादनासाठी ि ुरtसा साठा राखÁयासाठी 5वÔयक सापहÂय खर tदी
करÁयासाठी खर tदी Óयवसरािक 8°रदायी असSx.
४. सवीकpS मागिी िूि्थ क र Á य ा स ा ठ ी 5 व Ô य क म ा ि स t, सापहÂय 5पि
संसाVनांची Óयवसरा करÁयासाठी 8Âिादन Óयवसरािक 8°रदायी असSx.
“. सव्थ 5पर्थक कामt िार िाPÁयासाठी 5पि भपवÕयाSीि प्यÂना ंसाठी 6ĶSम
पव° राखÁयासाठी ÓयवसायाS ि ुरtसा पव°िुरवठा सुपनपIJS करÁयासाठी पव°
Óयवसरािक 8°रदायी असSx.
”. महाÓयवसरािकासाठी , 8िभxµSा पकंवा úाहकांसार´या बाĻ भागVारका ंचा
5दर करिt हt 8°रदापयÂव 5ह t.
•. संसरtSीि प्Âयtक कम्थचाö यासाठी, 8°रदापयÂव ÌहिK t यxµय िåरिाम साधय
करÁयासाठी न tमून पदिtिt काम अंपSम मुदSीS िूि्थ करिt 5पि यxKनtनुसार
काय्थ करिt.
८. सव्थ Óयवसरािकांसाठी, 8°रदापयÂव ÌहिK t िूव्थवS काम सुŁ करÁयासाठी
KपNि समसया ंवर 8िाय शxVि t.
’.२.’ – अपधकार, जबाबदाररी आपर् 8°रदापरÂ्व रा ं¸रातरील Zरक
(DIȝȝȜȩȜNȚȜ BȜȫȮȜȜN ȘȬȫȟȦȩIȫȰ, ȩȜSPȦNSIBIȣIȫȰ ȘND
AȚȚȦȬNȫȘBIȣIȫȰ ) :
अपVकार सxिवि t K ा 9 श क S ा S S र K ब ा ब द ा र ी स x ि व S ा य tS नाही. अपVकार
सxिपवÐयानंSर, Âयाची Kबाबदारी क tवb वåरķांकPtच राहSt. यासाठी अVीनसरा ंना
Kबाबदार VरSा यtिार नाही. >कदा अपVकार सवीकारिा कì , Kबाबदारी 5िx5ि य tSt
5पि Óयक्तì Âया¸यासाठी 8°रदायी बनS t. Âयामुbt 8°रदापयÂव सxिवÁयाची गरK नाही.
सवीकारिtÐया अपVकारासाठी Óयक्तì Kबाबदार 5पि 8°रदायी असS t. munotes.in

Page 100

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
100 अपVकार, Kबाबदारी 5पि 8°रदापयÂव या िरसिरस ंबंपVS सं²ांमधयt ब रtच साÌय
असSाना, पSÆहéमधयt Zरक दtखीि 5हt.
खािीि S³Âयामधय t अपVकार, Kबाबदारी 5पि 8°रदापयÂव या ंSीि Zरक दश ्थपविा 5हt Zरकाचा मुĥा अपधकार जबाबदाररी 8°रदापरÂ्व १. अ््य अपVकार ÌहिK t अVीनसरांना 5²ा
दtÁयाचा 5पि 5द tश
5पि सूचना Kारी
करून पनय ंýि
वािरÁयाचा अपVकार
5हt. Kबाबदारी ÌहिK t नtमून पदिtिt काम
िार िाPिt. 8°रदापयÂव ÌहिK t काम िार िाPÁयाप्Sी
असिtिी Kबाबदारी 
बंVन
२. 6तरांकिून
अिेक्षा अपVकाö यांनी Âया¸या 5दtशाचt ि ा ि न
करावt 5 प ि
संGाकPून
5²ािािनाची
मागिी करावी अशी
अिt±ा 5हt. Kबाबदारी 6Sरां¸या
अिt±ांवर
अविंबून नसSt. 8°रदापयÂव द ुसö या Óयक्तìसाठी पकंवा कpSी
पकंवा िåरिामासाठी
>खाद्ािा 8°रदायी
Vरिt Kािt.
‘. आ्वÔरक
कार्वा7 अपVकारा¸या कpSीमधयt 6Sरांना
कामt 5 प ि 5 द tश
सxिपविt स म ा प व Ķ
5हt. जया Óयक्तéना Kबाबदारीची
Kािीव असSt St सहसा Âया ं¸या
सवS3¸या
वuयपक्तक
5दशा«मुbt कpSी
करSाS. 8°रदापयÂवासाठी >खाद्ा Óयक्तìन t पनपIJS
कारवाई करि t
5वÔयक 5ह t.
’. मूÐरांिरी
संबंपधत अपVकार हt प व प श f सामÃय्थ पकंवा ह³क
वािरÁयाशी स ंबंपVS
5हt. Kबाबदारी ही 5Sून यtिारी
अपVक म ूÐयt
5हtS. 8°रदापयÂव ह t बंVन 5हt  क श ा स ा ठ ी S र ी
वचनबĦSा 5ह t
“. िारा  मूळ हt संसराÂमक िदानुøम पकंवा
प्मापिS
साखbीनुसार
संसरtSीि नxकरी¸या
सरानावरून 8ĩवS t. ही पनयुक्त (प्दान कtिtÐया)
अपVकाराSून
पनमा्थि हxSt. St KबाबदारीSून 8गम िावSt. munotes.in

Page 101

संGNनाचt पवपवV िuिू
101 ”. प््वा्हाचरी
पदिा अपVकार खाि¸या पदशtनt - वåरķाकPून
कपनķ (अपVनसर)
Óयक्तìकPt वाहSx. Kबाबदारी वर¸या पदशtनt - कपनķ
(अपVनसर)
Óयक्तìकPून
वåरķाकPt वाहSt. 8°रदापयÂव वर¸या पदशtनt - कपनķ
(अपVनसर)
Óयक्तìकPून वåरķाकPt
वाहSt. •. नेमून देर्े (सोि्वर्े) अपVकार सxिवि t Kा9 शकSाS. Kबाबदारी सxिवSा यtS नाही. 8°रदापयÂव सxिवि t Kा9 शकS नाही.
कxĶक क्र. ४.१ – 4िVकार K[ा[Uारी आिण उ°रUाियÂव या 2¸यातील Zरक
शtवNी 5िि अस t Ìहिू शकSx कì अपVकार , Kबाबदारी 5पि 8°रदापयÂव कxिÂयाही
पसरSीS >कमtकां¸या बरxबरीचt असिt िापहKt. पSÆहéमधयt यxµय Sxि (Sाbम tb) असावा.
’.२.“ – पनरंýर्ाचरी वराĮरी (क pतरीकक्षा) (SPȘN Ȧȝ ȚȦNȫȩȦȣ ) :
अ) िåरचर (IȿɅɃɀȵɆȴɅȺɀȿ ):
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)िा Óयवसरािनाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) पकंवा
अपVकाराची ÓयाĮी (क pSीक±ा) Sसtच िय्थवt±िाची ÓयाĮी (कpSीक±ा) दtखीि
ÌहिSाS. ही स ंकÐिना सर 6यान ह rपमNन यांनी मांPिी. Âयािा V.A.Graicunas
5पि Urwick यांनी िापठंबा पदिा हxSा. >का व tbी ÓयवसरािकाĬार t पकSी Óयक्तì
ÓयवसरापिS कtÐया Kा9 शकSाS यावर मया ्थदा 5हt. पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
या संकÐिनtशी संबंपVS 5हt.
पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt अVीनसरां¸या 6ĶSम सं´यtचा अंदाK िाविt
Kt >का वtbी ÓयवसरािकाĬार t प्भावीििt ÓयवसरापिS 5पि िय ्थवt±ि कtिt Kा9
शकSाS. हा >क प्ारपमक GNक 5ह t Kx संसरtचा 5कार ठरवSx.
हt संसरtचt 5कार 5पि काय्थसमूह दश्थपवSt कारि Óयवसरािनाच t सSर कम्थचाö यांशी
Óयवसरािकांची Sुिना करून Óयक्त क tिtÐया पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±t)वर
5VाåरS Sयार क tिt KाSाS.
ब) वरा´रा (DȶȷȺȿȺɅȺɀȿ):
. पिमॉक Óया´या करSx , पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt >खाद्ा
संसरtचt मु´य काय्थकारी अपVकारी 5पि Âयाच t मु´य सहकारी अपVकारी
यां¸याSीि रtN, नtहमी¸या संिका«Sीि Óयक्तéची स ं´या 5पि 5वाका 
. लो6स <लन¸या मSt, पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt Óयवसरािक
िय्थवt±ि करू शकिाö या िxकांची सं´या.
‘. िरीटरसन आपर् Èलोमन ÌहिSाS,  पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt
KासSीS KासS अVीनसरा ंची (कापनķांची) सं´या 5हt Kी Âयां¸यािt±ा
SÂकाb वर¸या >का काय ्थकाåरिी¸या अपVकार± týाS नtमिी Kा9 शकS t. munotes.in

Page 102

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
102 ४. 6पलरट जr³सचा असा ŀपĶकxन 5ह t कì ÓयवसरािकाकP t KासSीS KासS
Kवbचt कपनķ असू शकSाS Kt Âयािा वuयपक्तकåरÂया मापहS अस ू शकSाS
या अरा्थनt Sx वuयपक्तक िåरिामकारकS tचt मूÐयांकन करू शकSx.
“. ्हैमन आपर् सकॉट ¸या शÊदाS, Ÿपनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt
अVीनसरांची (कापनķांची) सं´या पKचt (पK¸यावर) प्भावीिि t दtखरtख 5पि
Óयवसरािन कtिt Kा9 शकSt.
”. ला1Fनेकरने पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±ा)िा असt साVt सिĶ कtिt 5हt कì,
पदिtÐया Óयवसरािकािा 5िÐया कामाचा अहवाि द tिाöया Kवb¸या
अVीनसरांची सं´या.
क) पनरंýर्ा¸रा वराĮरी (क pतरीकक्षा)चे प्कार (ȫɊɁȶɄ ɀȷ SɁȲȿ ɀȷ ȚɀȿɅɃɀȽ ):
सिrन @Z कंůxिचt प्कार 5हtS
. Łंद
. अŁंद
‘. पवसSpS (5PÓया) संसरtची पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) पवसSpS (Łंद)
असSx, Sर 8ंच (8Ëया) संसरt¸या पनयंýिा¸या ÓयाĮी (कpSीक±ा)चा पवसSार
कमी (अŁंद) असSx.
(१) पनरंýर्ाचरी (प्वसत pत) Łंद वराĮरी (कpतरीकक्षा) (Wide Span of Contro l):
KtÓहा >क Óयवसरािक अन tक अVीनसरांना (कपनķांना) ÓयवसरापिS करSx पक ंवा
िय्थवt±ि करSx, StÓहा St पनयंýिाची पवसSpS (Łंद) ÓयाĮी (कpSीक±ा) दश्थवSt. यािा
‘काया्थÂमक 5वाका’ ÌहिSाS कारि S t सामाÆयS3 खाि¸या पक ंवा काया्थÂमक
Óयवसरािकìय सSरावर िाग ू हxSt. पवसSpS 5वाका मधय t साVी काय्थप्िािी समापवĶ
5हt Kी >क पवसSpS (Łंद) संGNनाÂमक संरचना बनवSt. 5कारानt मxठzया
असिtÐया (पवसSाåरS) संसरा पनयंýिाची (पवसS pS) Łंद ÓयाĮी (कpSीक±ा)
सवीकारSाS.

आकpती क्र. ४.१ – िनय2ýणाची िवस्तpत कpतीक±ा
munotes.in

Page 103

संGNनाचt पवपवV िuिू
103 याS कमी काय्थकारी खचा्थचा समावtश 5हt 5पि St बदिांसाठी अÂयंS अनुकूि 5हt.
कमी सSरांमुbt िय्थवt±कांकPt 5PÓया 5पि 8Ëया दxÆही िĦSीनी 8ÂकpĶ समÆवय
5पि संवाद 5हt.
(२) पनरंýर्ाचरी (संकुपचत) अŁंद वराĮरी (कpतरीकक्षा) (NȲɃɃɀɈ SɁȲȿ ɀȷ
ȚɀȿɅɃɀȽ):
KtÓहा >क Óयवसरािक काही (कमी) कापनķा ंचt (अVीनसरांचt) Óयवसरािन करSx
पकंवा Âयांचt िय्थवt±ि करSx StÓहा St पनयंýिाची >क स ंकुपचS (अŁंद) ÓयाĮी
(कpSीक±ा) दश्थपवSt. यािा ‘काय्थकारी 5वाका’ दtखीि ÌहNिt KाSt कारि St 8¸च
पकंवा मधयम Óयवसरािकìय सSरावर िाग ू हxSt. KtÓहा कामाचt सवरूि प³िĶ असS t
5पि वåरķांकPून अपVक सहाÍय 5वÔयक असS t StÓहा संसरा पनयंýिा¸या
संकुपचS (अŁंद) ÓयाĮी (कpSीक±t)चा िया्थय पनवPSाS.
>का अŁंद सिrनमधयt >काच सSरावर काही कपनķ (अVीनसर) असSाS. याचा
िåरिाम Óयवसरािन सSरा ं¸या वाQीव सं´यtS हxSx जयामुbt संरचनtS संसरा 8ंच
हxSt.









आकpती क्र. ४.२ – िनय2ýणाची g2कnिचत कpतीक±ा
ि) पनरंýर्ा¸रा वराĮरी (क pतरीकक्षा)चे म्हß्व  Zारद े (IȾɁɀɃɅȲȿȴȶ  ȘȵɇȲȿɅȲȸȶɄ ɀȷ
SɁȲȿ ɀȷ ȚɀȿɅɃɀȽ ):
पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) हt संGNनाचt अपSशय महßवाच t Sßव 5हt.
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±ा)चt महßव खािीिप्मािt सिĶ कtिt Kा9 शकSt
(१) ्वåरķ म्हß्वा¸रा कामा्वर लक्ष क ेंपद्रत कł िकतात -
पनयंýिा¸या यxµय ÓयाĮी (क pSीक±t)मुbt वåरķांनािय्थवt±कांना महßवा¸या कामा ंवर
ि± क¤पद्रS करÁयासाठी ि ुरtसा वtb पमbSx. Kर पनय ंýिाची ÓयाĮी (कpSीक±ा)

 Ȳ
कǕ
ͬ…
 Ȳ
èȡ munotes.in

Page 104

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
104 अवासSव मxठी अस tि, Sर वåरķ महßवा¸या ± týांवर पकंवा काया«वर ि± क¤पद्रS करू
शकS नाही कारि Âयाचा व tb िय्थवt±िासाठी अपVक खच ्थ हxईि.
(२) चांFले संबंध -
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चा यxµय 5कार Óयवसरािक 5पि कपनķ
(अVीनसर) या ं¸याS चांगिt संबंV राखÁयास मदS करSx.
(‘) सांपGक कार्य-
पनयंýिाची यxµय ÓयाĮी (क pSीक±ा) संसरtमधयt सांपGक काय्थ सुिभ करSt. संबंV
पनरxगी असÐयान t सवा«मधयt चांगिी सांपGक भावना पनमा ्थि हxSt.
(’) जलद कpतरी-
8°म समÆवय, संबंV 5पि सांपGक भावना याम ुbt Kिद कpSी श³य हxSाS.
(“) ्वाQलेलरी कार्यक्षमता-
यxµय दtखरtखीमुbt संसरtची काय्थ±मSा वाQSt.
(”) सामुदापरक (कॉिōर ेट) प्पतमा-
8¸च काय्थ±मSा 5पि चा ंगÐया संबंVांमुbt संसरtची सामुदापयक प्पSमा पवकपसS
हxSt.
(•) कम्यचाöरांना प्ेåरत करते-
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चा यxµय 5कार कपनķा ंना अVीनसरांना प्tåरS करSx.
कपनķ (अVीनसर) Âया ं¸या वåरķां¸या Kवb असÐयान t Âयांना वtbxवtbी यxµय
माग्थदश्थन पमbSt.
(–) कामFारांचरी अनुिपस्तरी आपर् ि ुनपन्यरुक्ती प्पक्ररा कमरी करत े-
सव्थ कम्थचारी समपÆवS स ंGाचा भाग असÐयान t कम्थचाöयांचt मनxबि वाQवS t. Âयामुbt
कामगारांची अनुिपसरSी 5पि ि ुनपन्थयुक्तì कमी हxSt.
7) पनरंýर्ा¸रा वराĮरी (क pतरीकक्षा)्वर िåरर्ाम करर्ार े Gटक (ȝȲȴɅɀɃɄ ȲȷȷȶȴɅȺȿ ȸ
SɁȲȿ ɀȷ ȚɀȿɅɃɀȽ ):
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±ा)¸या 5कारावर िåरिाम करिार t पवपवV GNक खािीिप्मािt
सिĶ कtिt 5हtS
(१) कामाचे स्वłि-
Kर करावयाचt काम पनयपमS सवरूिाच t असtि Sर पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
मxठी असू शकSt. िरंSु Kर काम प³िĶ 5पि ग ुंSागुंSीचt असtि Sर पनयंýिा¸या
ÓयाĮी (कpSीक±t)S काही कपनķ (अVीनसर) असाव tS कारि Óयवसरािकािा
िय्थवt±ि करÁया?वKी चच ¥वर अपVक वtb द्ावा िागtि. munotes.in

Page 105

संGNनाचt पवपवV िuिू
105 (२) अपधनस्ांचा अनुभ्व-
Kर अVीनसर ि ुरtसt स±म 5पि अन ुभवी असSीि Sर पनय ंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
मxठी असू शकSt Sर कमी अनुभवी कपनķ (अVीनसर) असÐयास पनय ंýिाची ÓयाĮी
(कpSीक±ा) कमी असावी. याचt कारि असt कì कमी अन ुभवी िxकांना अपVक
िय्थवt±िाची 5वÔयकSा असS t जयामुbt वåरķांचा KासS वtb िय्थवt±िासाठी KाSx.
(‘) ्वåरķांचरी क्षमता आपर् अन ुभ्व-
Óयवसरािक अन ुभवी 5पि िुरtसt स±म असÐयास , पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
मxठी असू शकSt; Sर कमी अनुभव असिtÐया नवीन Óयवसरािका ंना िय्थवt±िासाठी
कमी सं´यtनt अVीनसर पदि t िापहKtS.
(’) अपधकार सोिप्वÁराचरी वराĮरी (प्मार्) -
Kर Óयवसरािकान t अपVक 5पि सिĶ अपVकार पदि t Sर Âयाचा बराच व tb वाचtि
Kx िय्थवt±िासाठी वािरिा Kा9 शकSx. या प्करिाS पनय ंýिाची ÓयाĮी
(कpSीक±ा) मxठी अस ू शकSt.
(“) ्वैरपक्तक स्हाÍर -
Kर Óयवसरािक व uयपक्तक सहाÍयकासार´या व uयपक्तक कम्थचाö यांकPून मदS GtÁयास
स±म असtि Sर Sx अपVक स ं´यtनt अVीनसरांना हाSाbू शकSx. वuयपक्तक सहाÍयक
8ििÊV असÐयान t, Óयवसरािक िय ्थवt±िासाठी अपVक वtb दt9 शकSx.
(”) ्वåरķ – कपनķ संबंध -
Kर वåरķ 5पि कपनķ या ं¸याSीि संबंV चांगिt असSीि Sर पनय ंýिा¸या ÓयाĮी
(कpSीक±t)चा 5कार मxठा अस ू शकSx. चांगिt संबंV नtहमीच चांगिt संवाद 5पि
सांपGक काय्थ पवकपसS करSाS.
(•) स्ाररी रोजना ंचा ्वािर-
सरायी यxKना ÌहिK t अशा यxKना जया वार ंवार वािरÐया KाSाS. Kर स ंसरtनt यxµय
सरायी यxKना पवकपसS क tÐया असSीि Sर अVीनसर Âयाच t िािन करू शकSाS.
मग वåरķांना अपVक सूचना द्ाÓया िागिार नाहीS िåरिामी व tbtची बचS हxईि
5पि पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चा 5कार मxठा ठ tवSा यtईि.
(–) पनरंýर् रंýर्ांचा ्वािर (कार ्यरत)-
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चा 5कार द tखीि संसरtमधयt क ा य्थरS पनयंýि
प्िािीवर अवि ंबून असSx. चांगिी पनयंýि प्िािी कपनķा ं¸या (अVीनसरा ं¸या)
कामपगरीचt यxµय पनयंýि सुिभ करSt. यामुbt Óयवसरािकाच t िय्थवt±ि काय्थ कमी
हxSt. munotes.in

Page 106

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
106 Z) पनरंýर्ा¸रा वराĮरी (क pतरीकक्षे)चरी 8दा्हरर्े (Examples of Span of Control ):
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)ची काही 8दाहरि t खािीिप्माि t 5हtS
१. कोका कोला - कxका कxिामVीि पनय ंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) अŁंद 5हt,
जयामुbt > क 8ंच संसराÂमक संरचना Sयार हxS t. Âयां¸याकPt प्  यtक ‘“
कम्थचाö यांवर (कपनķ  अVीनसरा ंवर)  वåरķ (िय्थवt±क) 5हt.
२. ȞɀɀȸȽȶ - िूवê, ȞɀɀȸȽȶ मVीि पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चt गुिx°र हt प्Âयtक
• कम्थचाö यांवर  वåरķ (िय्थवt±क) असt हxSt. Âयांनी  वåरķ (िय्थवt±का)खािी ०
कम्थचाö यांना (कपनķांना  अVीनसरा ंना) नtमून Âयांचा पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा)
वाQवून Âयांची रचना Łंद कtिी 5हt.
’.‘ संस्ाÂमक िदान ुक्रम – तक्ते (ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNȘȣ
ȟIȜȩȘȩȚȟȰ – CHARTS )
’.‘.१ िåरचर (INTRODUCTION ) :
संसराÂमक िदान ुøम याचा अर ्थ - >क संसरा पकंवा कंिनी कशी संGNीS कtिी KाSt.
िदानुøम हा अपVकारा¸या पवपवV सSरा ंचा वािर करून स ंसरtची रचना करÁयाचा >क माग ्थ
5हt 5पि >क 8भा द ुवा पकंवा संसरt¸या वåरķ 5पि अVीनसर सSरा ंमVीि 5दtशांची
साखbी. 8¸च सSर िदान ुøमा¸या खाि¸या सSरावर पनय ंýि ठtवSाS. संGNनाÂमक
िदानुøमिा >खाद्ा श ंकू (पिरrपमP) सारखt Ìहिून पवचाराS GtSिt (समKिt) Kा9 शकSt.
या प्िािीमधय t, मािक, संचािक, Óयवसरािक 5पि स ंसरtमVीि सव्थ कम्थचारी यां¸याSीि
संबंV सुŁवाSीिासून वtगbt 5पि सिĶ 5ह tS.
संGNनाÂमक िदान ुøमाS प्ÂयtकKि Âयां¸या मागा्थिासून पवचपिS न हxSा क tवb कंिनीची
धयtय 5पि 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी >कपýSिि t काय्थ करSx.
’.‘.२ वरा´रा (DȜȝINIȫIȦN ) :
(१) अनकेसट िेलनt संसराÂमक S³Âया ंबĥि असt पिपहिt संसराÂमक Sक्तt ÌहिKt
Cिचाåरक अपVकार स ंबंVांची >क 5कpSी.
(२) जॉज्य टेररी यांनी संसराÂमक S³Âयािा 5कpSीशास्त्रीय रूि Ìहि ून सिĶ कtिt 5हt
Kt मु´य काय¥ 5पि Âयांचt संबंपVS संबंV, िय्थवt±िाचt माधयम 5पि प्Âय tक संबंपVS
काया्थचा Sाबा असि tÐया प्Âयtक कम्थचाöया¸या संबंपVS अपVकारासह स ंसरtचt
महßवाचt िuिू दश्थपवSt.
’.‘.‘ त³Âराचे Zारदे  8िरोF (ȘDȭȘNȫȘȞȜS ȬSȜS Ȧȝ Ș ȚȟȘȩȫ ):
संसराÂमक Sक्तt खािीि Zायद t दtSt
. हt प्Âयtक कम्थचाöयाची नxकरीच t िद दश्थवSt. munotes.in

Page 107

संGNनाचt पवपवV िuिू
107 . हt पवभागांची सं´या 5पि प्कार दश्थवSt.
‘. हt वåरķ-कपनķ संबंV दश्थवSt.
४. हt 5दtश 5पि संभाfिाची साखbी दश ्थवSt.
“. हt नवीन कम्थचाö यांना िåरपचS करÁयाS 5पि Âया ंना प्पश±ि दtÁयाS मदS करS t.
”. हt संGNनाÂमक संGfा्थ¸या बाबSीS >क सxिा स ंदभ्थ प्दान करSt.
•. पवद्मान संGNनाÂमक रचन tSीि कमकुवSििा शxVून काQÐयानंSर St संGNनाÂमक
बदिांचt पनयxKन करÁयासाठी >क 5Vार प्दान करS t.
८. हt संसरtबĥि िांबिचक वि्थन करÁया?वKी >का ŀĶी± tिाS कÐिना करÁयास स±म
करSt.
९. कामt (प्पøयां)मधयt काही >काच व tbी GPिाöया पक ंवा नकिी (िुननŎपदS) 5हtS का
St दश्थपवSt 5पि अशा प्कार t प्पøयांची िुननŎदिी दूर करÁयासाठी स ुVाराÂमक
कारवाई कtिी Kा9 शकS t.
०. हt बाहtरीि िxकांना >का ŀĶी±tिाS बरीच मापहSी प्दान करS t.
’.‘.’ त³Âराचरी मरा ्यदा (ȣIȤIȫȘȫIȦNS Ȧȝ Ș ȚȟȘȩȫ ) :
. Sक्ता दश्थपवSx कì कxिावर कxिाचा अपVकार 5ह t, िरंSु Sx Âया अपVकाराची ÓयाĮी
दश्थवS नाही.
. हt नxकरीचt िद दाखवSt िरंSु प्Âयtक Óयक्तìकPून अिtप±S असिtÐया कS्थÓयांचा
Sिशीि दtS नाही.
‘. हt 6Sर गN 5पि Óयक्तéशी स ंबंV दश्थवS नाही Kt >खाद्ा पवपशĶ Óयवसरािकास र tN
अहवाि दtS नाहीS.
४. Sक्ता संसरtचt संिूि्थ पचý प्कN करS नाही , पवशtfS मxठzया संसरtचt.
“. हt संसरtमVीि पवद्मान अनyिचाåरक स ंबंV दश्थवू शकS नाही.
”. Sक्ता ®tķÂव 5पि कपनķS t¸या भावना पवकपसS करू शकSx जयाम ुbt संG काया्थसाठी
समसया पनमा्थि हx9 शकSt.
•. Sक्ता जयावtbtस काQिा हxSा Âयाव tbची संGNना संरचना दश्थवSt. Sक्ता अद्यावS
ठtवÁयासाठी प्यÂन न क tÐयास, >खाद्ा संसरtमधयt बदि हxS असSाना Sx कािबाĻ
हxSx.
८. गपSमान (चिनशीि) Óयवसरािन नस tि Sर Sक्ता स ंसरtिा अिावाचीकििा द tSx
कारि प्Âयtक Óयक्तì Âया¸या िदान ुøम कtिtÐया ±týांमधयt राहिt िसंS करSt.
’.‘.“ – चांFÐरा त³ÂरासाOरी आ्वÔरक बाबरी  तß्व े (ȜSSȜNȫIȘȣS 
PȩINȚIPȣȜS Ȧȝ Ș ȞȦȦD ȚȟȘȩȫ ) :
. S³Âयानt िवपचकStिा िरवानगी पदिी िापहK t. KtÓहा KtÓहा संसरtS बदि हxSाS
StÓहा अशा बदिा ंना िरवानगी पदिी िापहK t. munotes.in

Page 108

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
108 . 8¸च Óयवसरािनािास ून ÂयानंSर¸या सSरािय «S अपVकाराचा सिĶ प्वाह असावा.
प्Âयtक सSर 5पि 5द tशाची साखbी S³Âयामधय t सिĶििt पचपýS कtिी Kावी.
‘. S³Âयामधयt प्Âयtक सदसयाची पसरSी 5पि Kबाबदारी सिĶिि t दश्थपविी िापहKt
Ktिtकरून संGf्थ NाbSा यtईि.
४. संसरtSीि प्Âयtक िद Kबाबदार Óयक्तìकP t सxिविt िापहKt.
“. संसरt¸या सभासदांना Sसtच बाहtरीि िxकांसाठी St >का ŀĶी±tिाS सुिभ संदभ्थ
प्दान कtिt िापहKt.
”. याS पवपवV Óयक्तì 5पि गN पक ंवा पवभाग यां¸याSीि समÆवया¸या र tfा सिĶििt
पदसÐया िापहK tS.
•. िदा¸या पसरSीमधय t कxिSीही िुननŎदिी नसावी.
८. याS संसरt¸या सदसयांसाठी बQSीचt माग्थ (िद) सिĶििt दश्थपविt िापहKtS.
’.‘.” – त³Âरांचे प्कार (ȫȰPȜS Ȧȝ ȚȟȘȩȫS ) :
S³Âयांचt अनtक प्कार 5हtS.
पवपवV प्कारच t Sक्तt खािीिप्माि t 5हtS 
१) 8भे तक्ते : (वरिासून खाििय«S) –
हा S³Âयांचा सवा्थS सामाÆय 5पि िxकपप्य प्कार 5ह t. KवbKवb सव ्थ कंिÆया
8भt S क्तt व ा ि र Á य ा स प् ा V ा Æ य द tSाS. या S³Âयामधय t, प्मुख काय¥ श ी f्थ
(वर¸या)सरानी दश ्थपविी 5हtS 5पि गyि काय ¥ सिग खाि¸या सरानी दश ्थपविी
5हtS. दुसöया शÊदांS सांगायचt Sर, सवō¸च अपVकार शीf ्थसरानी 5हtS, Sर गyि
अपVकार Sbाशी दश ्थपविा 5हt.

२) आि्वे तक्ते : (PावीकPून 8KवीकPt) –
या प्काराS, 8¸च सरानt P ा व ी क Pt द श्थपविt K ा S ा S 5 प ि क म ी अ प V क ा र
असिtÐयांना 8KवीकPt दश्थपविt KाSt. या प्कारचा Sक्ता ³वपचSच वािरिा KाSx.
munotes.in

Page 109

संGNनाचt पवपवV िuिू
109
त�ा क्र. ४.२ – आPवे त�े

‘) ्वतु्यळाकार तक्ते : (आतून बा्हेर) –
या प्कार¸या S³Âयामधय t, वSु्थbांमधयt सरान 5पि अपVकार दश ्थपविा KाSx. क¤द्रीय
(सवा्थS 5Sीि) वS ु्थb सवō¸च अपVकार दश ्थवSाS 5पि बाĻ वS ु्थbt खाि¸या
सSरावरीि अपVकार दश ्थवSाS. अपVकाराचा सSर पKSका KासS अस tि पSSका Sx
क¤द्रा¸या Kवb अस tि 5पि अपVकाराच t सSर पKSका कमी अस tि पSSका Sx
क¤द्रािासून दूर असtि.

’) प्वभाFरीर तक्ते
हt िूरक Sक्तt Ìहिूनही Bbखि t KाSाS. St पवभागाSीि िद t, अपVकार 5पि
Kबाबदारीचt Sिशीि दt9न पवपशĶ पवभागाची रचना दश ्थवSाS. 8दाहरिार ्थ, पवििन
पवभागाचा सवS3चा वtगbा Sक्ता अस ू शकSx.
“) स्वा«Fरीर् (स्व्यसमा्वेिक) तक्ते:
हा संसरtचा सवा«गीि Sक्ता असSx. Sx स ंसरtची संिूि्थ रचना दश्थवSx - गN, पवभाग,
शाखा, 6. 5पि Âया¸या प्म ुख GNकांचt >कूि संबंV दश्थवSx.
munotes.in

Page 110

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
110 ”) स्व्य नोकर्वFा्यचे (कापम्यक) तक्ते :
हt िद Vारकां¸या नावांसह नxकरी¸या िदÓया दश ्थपवSt.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. अपVकार हt अVीनसर 5दtशाचt कायदtशीर --------- 5हt.
. पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±t)चt प्कार 5हtS -------------- 5पि ---------
ब) टरीिा पल्हा :
. अपVकाराची 8दाहरिt.
. Kबाबदारीची 8दाहरि t.
क) वरा´रा पल्हा :
. पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा).
. संGNनाÂमक िदान ुøम.
ि) सिĶ करा :
. अपVकार, Kबाबदारी 5पि 8Sदा ्थयीÂव यांSीि Zरक.
. पनयंýिा¸या ÓयाĮी (कpSीक±t)चt महßव.
6) ्ोि³रात 8°र े īा :
. अपVकारा¸या यशसवी अंमिबKाविीवर िåरिाम करिार t GNक
. S³Âयांचt प्कार.
’.’ अपधकार प्दान आपर् Âराचे प्वकेंद्ररीकरर् (DȜȣȜȞȘȫIȦN Ȧȝ
ȘȬȫȟȦȩIȫȰ ȘND DȜȚȜNȫȩȘȣIȱȘȫIȦN )
’.’.१ – अपधकार प्दान ( DȜȣȜȞȘȫIȦN ) :
अपVकार प्दान (स ुिूS्थ करिt  पनयुक्त करिt  सxिपविt) ही >क प्पøया 5हt जयाĬारt वåरķ
Âया¸या कपनķा ंना (अVीनसरा ंना) Cिचाåरक अपVकार हसSा ंSåरS करSx. ह t 8 ¸ च
अपVकाöयांकPून खाि¸या अपVकाöया ंकPt अपVकाराचt हसSांSरि (प्दान) 5ह t.
अ) वरा´रा
() जॉन पिरस्य आपर् åरचि्य रॉपबनसन यांनी अपVकारा¸या प्दानाची Óया´या
>क प्पøया जयाĬारt Ó य व स र ा ि क Â य ा न x क ö य ा ंसाठी Kबाबदारी
सवीकारिाöया अVीनसरा ंना काय¥ 5पि अपVकार पनय ुक्त करSx. munotes.in

Page 111

संGNनाचt पवपवV िuिू
111 () जॉज्य टेररी यां¸या मSt, अपVकार प्दान ÌहिK t >का काय्थकारी पकंवा संसरt¸या
गNाकPून दुसöयािा अपVकार प्दान करि t.
ब) अपधकार प्दान करÁराचरी (सोिप्वÁराचरी) प्पक्ररा 
अपVकार प्दान करÁयाची (सxिपवÁयाची) प्पøया खािीिप्माि t सिĶ कtिी 5हt

१. िप्हला टÈिा
यtरt वåरķ कपनķांना नtमून दtÁयाचt (प्दान करÁयाच t) काम ठरवSाS.
२. दुसरा टÈिा
यtरt वåरķ कपनķांना काम प्Âय±ाS हसSा ंSåरS (नtमून दtSाS  प्दान) करSाS.
‘. पतसरा टÈिा
या NÈÈयावर पनय ुक्त कtिtिt काम कपनķांĬारt सवीकारिt पकंवा नाकारिt Kा9 शकSt.
Kर St सवीकारिt Sर प्पøया स ुरू राहSt. िरंSु St नाकारिt गtÐयास वåरķांना St
दुसöयािा सxिव ून िुÆहा प्पøया सुरू करावी िागS t.
munotes.in

Page 112

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
112 ’. चy्ा टÈिा
कपनķानt काम सवीकारि t Sर पनयुक्त कtिtÐया कामाची Kबाबदारी पनमा ्थि हxईि. नtमून
पदिtिt काम (नxकरीकाय ्थ) पवपहS वtbtS ÓयवपसरSिि t िूि्थ करिt ही वåरķ 5पि
कपनķ दxGांची Kबाबदारी 5ह t.
क) अपधकार सोिप्वÁराच े (सुिूद्य करÁराचे) म्हß्व 
अपVकार सxिपवÁयाची प्पøया वåरķ 5पि कपनķ (अVीनसर) दxGा ंसाठीही
महßवाची 5हt.
अपVकार सxिपवÁयाच t महßव खािीिप्माि t सिĶ कtिt Kा9 शकSt
(१) ्वåरķां्वररील भार कमरी करर् े-
अपVकार सxिपवÐयान t वåरķांचt काम कमी हxS t. वåरķ हा वाचि tिा वtb
महßवा¸या ±týांवर ि± क¤पद्रS करÁयासाठी वािरू शकSx.
(२) जलद कpतरी -
अपVकार वåरķ 5पि कपनķ (अVीनसरा ं)मधयt सुिूद्थ कtिt KाS असÐयान t,
Kिद पनि्थय GtSिt KाSाS. यामुbt 8¸च काय्थ±मSा 5पि चा ंगिt िåरिाम
पमbSाS.
(‘) प्ेरर्ा-
अपVकार सxिपवि t हt कपनķ (अVीनसरा ं)साठी प्tरिा Ìहिून काय्थ करSt.
कपनķ (अVीनसरा ं)ना वåरķांचt अपVकार हाSाbÁयाची स ंVी पमbtि.
(’) चांFले संबंध -
अपVकार सुिूद्थ कtÐयानt वåरķ 5पि कपनķ (अVीनसर) या ं¸याSीि संबंV
चांगिt ह xSाS. कपनķ ( अVीनसरा ं)कPt अपVकार हसSा ंSåरS कtÐयामुbt
संGभावना वाQS t. याचा िåरिाम 8¸च 8ÂिादकS tवर हxSx.
(“) प्पिक्षर् आपर् प्वकास स ुलभ करते-
कपनķ (अVीनसरा ं)ना पनि्थय GtÁयाची संVी पमbाÐयानt Âयांचt कyशÐय वाQS t.
कपनķ (अVीनसर) वåरķा ंचt अ प V क ा र ब K ा व S अ स Ð य ा न t, Âयांना
Óयवसरािकìय काय ¥ पशकÁयाची स ंVी पमbSt.
(”) अिवरर कमरी करर् े-
अपVकार सxिपवÐयाम ुbt कपनķ (अपVनसर) अपVक काbKी , Kबाबदारी
5पि >काúStनt काम करSाS. याम ुbt काय्थ±मSा चांगिी हxSt 5पि अिÓयय
कमी हxSx. munotes.in

Page 113

संGNनाचt पवपवV िuिू
113 (•) कामपFररी मूÐरांकनाचा आधार -
अपVकार सxिपवÐयाम ुbt कपनķ (अपVनसरा ं)¸या काय्थ±मStचt यxµय मूÐयांकन
करÁयास सुिभ हxSt. अपVकार स ुिूद्थ कtÐयानंSर वåरķ हt क प न ķ
(अपVनसरां)¸या ±मStचt िरी±ि करून Âयाबĥि Âया ंचt मS बनवू शकSाS.
(–) प्वसतार आपर् प्वप्वधरीकरर् -
संसरt¸या पवसSारासाठी 5पि पवपवVीकरिासाठी अपVकार स ुिूद्थ करिt
5वÔयक 5ह t. पवसSाåरS प्पøया 8िøमा ंसाठी अपVकार वåरķ 5पि
कपनķ (अVीनसरा ं)मधयt सुिूद्थ करिt (सxिपविt) 5वÔयक 5हt.
ि) प्भा्वरी अपधकार सोि्वÁरात र ेर्ारे अि्ळे :
सव्थ प्कार¸या संसरांसाठी अपVकार सxिपवि t ही अÂयंS महßवाची प्पøया 5ह t
कारि Sी अनtक Zायदt दtSt. िरंSु प्Âय±ाS अपVकार सxिवÁयाS अन tक अPरbt
5हtS. हt अPरbt वåरķ Sसtच कपनķ (अVीनसर) या ं¸याकPून 5हtS.
काही अPरbt खािीिप्माि t सिĶ कtिt 5हtS
(अ) ्वåरķां¸रा बाजूने अि्ळे 
(१) पनरुक्त करÁराचरी 6¸Jा ना्हरी -
काही Óयवसरािक अपVकार सxिवÁयास 6¸J ुक नसSाS. Âया ंना
सवS3हóन कामt करायची असSाS.
(२) ्वच्यस्व Fाज्वÁराचरी 6¸Jा -
काही Óयवसरािक ि ूि्थ अपVकार वािरून अVीनसरा ंमधयt वच्थसव
गाKवू 6 प ¸ J S ा S . Â य ा म ुbt St अ प V क ा र ( ि द भ ा र ) द् ा य ि ा S य ा र
नसSाS.
(‘) आÂमप्वĵासाचा अभा्व –
कVीकVी Óयवसरािका ंना अVीनसरांवर भरवसा 5पि पवĵास नसSx.
Âयांना असt वाNSt कì अपVकार सxिवÐयास , अVीनसर चांगिी
कामपगरी करू शकS नाहीS.
(’) सिधकेचरी भरीतरी -
कVीकVी Óयवसरािक स±म अVीनसरा ंना अपVकार सxिवÁयास
Sयार नसSाS. Óयवसरािका ंना अVीनसरां¸या 8ÂकpĶStबĥि भीSी
असू शकSt.
(“) पदिादि्यन करÁरास असम् ्यता -
अपVकार सxिपवÐयान ंSर वåरķांकPून अपVķाÂयांना यxµय पदशा द tिt
5वÔयक 5ह t. िरंSु Kर Óयवसरािका ंकPt अVीनसरांना पदशादश्थन
करÁयाची ±मSा नस tि, Sर St अपVकार सxिव ू शकS नाहीS. munotes.in

Page 114

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
114 (”) पनरंýर् Fमा्वÁराचरी भरीतरी -
काही Óयवसरािका ंना असt वाNSt कì, अपVकार सxिवÐयास S t पनयंýि
गमावSीि. Âयांना अVीनसरांवर िूि्थ पनयंýि हवt असSt Ìहिून St
अपVकार सxिवS नाहीS.
(आ) अधरीनस्ां¸रा बाजूने अि्ळे 
(१) आÂमप्वĵासाचा अभा्व –
अनtक वtbा अVीनसरा ंना 5Âमपवĵास नसSx. याम ुbt St अपVकार
सवीकारÁयास Sयार नसSाS.
(२) टरीकेचरी भरीतरी -
कVीकVी अVीनसरा ंना 6Sरां¸या Nीकtची भीSी असS t. अपVकार
सवीकारिt Sर 6Sर Âयां¸यावर Nीका करSीि असt Âयांना वाNSt.
(‘) 8Gि ्होÁराचरी भरीतरी -
गuरÓयवहाराS ग ुंSिtिt अ V ी न स र अ प V क ा र ी अ प V क ा र स व ी क ा र S
नाहीS. कारि S t 8GPकìस यtÁयाची भीSी असS t.
(’) माप्हतरीचरी कमतरता -
काही प्करिांमधयt अVीनसर अपVकार सवी कारÁयास Sयार नसSाS
कारि Âयांना कÐिना अस ू शकSt कì Âयांना पनयुक्त (सुिूS्थ) कtिtिt काम
िूि्थ करÁयासाठी 5वÔयक असि tिी िुरtशी मापहSी पमbिार नाही.
(“) प्ोÂसा्हनाचा अभा्व –
Kर Óयवसरािका ंनी कपनķ (अपVनासरा ं)ना यxµय प्xÂसाहन पदि t नाही
Sर कपनķ (अVीनसर ) अपVकार (िदभार) सवीकारÁयास Sयार
नसSाS.
(”) ्वåरķांचा अ्वाज्वरी ्हसतक्ष ेि-
अVीनसरां¸या कामाS अवाKवी QवbाQवb करÁयाची वåरķा ंची
प्वp°ी असtि, Sर अVीनसरा ंना St 5वPिार नाही. याम ुbt पनयुक्त
(सुिूS्थ) कtिtिt अपVकार नाकारि t KाSीि.
’.’.२ प्वकेंद्ररीकरर् (DȜȚȜNȫȩȘȣIȱȘȫIȦN ) :
अ) अ््य 
पवक¤द्रीकरि ÌहिK t संसरt¸या संरचनtS पनि्थय GtÁयाचt अपVकार पवख ुरÁयाची प्वp°ी.
पवक¤द्रीकरिामधयt Zक्त वर¸या सSरावर Óयािक अपVकार 5रप±S असSाS 5पि
पनयमानुसार अपVकार खाि¸या सSरावर सxिवि t K ाSा S. प् Âय tक संसरtमधयt
क¤द्रीकरि 5पि पवक ¤द्रीकरि यां¸याS यxµय स ंSुिन असिt 5वÔ य क 5ह t.
कxिSीही संसरा िूि्थििt क¤द्रीकpS पकंवा पवक¤पद्रS असू शकS नाही. munotes.in

Page 115

संGNनाचt पवपवV िuिू
115 ब) वरा´रा:
() ्हेʼnरी ZेBल यां¸या मSt, कपनķ (अपVनसर) Óयक्तì¸या भ ूपमकtचt महßव
वाQविारी प्Âय tक गxĶ पवक¤द्रीकरि 5हt, St कमी करिारी प्Âय tक गxĶ ÌहिKt
क¤द्रीकरि 5हt.
() लु7स <लन¸या शÊदाS, पवक¤द्रीकरि ÌहिK t कtवb मधयवSê पब ंदूंवर वािरSा
यtिारt अपVकार वगbSा सव ्थ अपVकार सवा्थS खाि¸या सSरावर सxिपवÁयाचा
िĦSशीर प्यÂन. 
क) प्वकेंद्ररीकरर्ा्वर िåरर्ाम करर्ार े Gटक:
(१) पनर््यराचरी पकंमत आपर् म्हß्व -
Kर GtSिt Kािारt पनि्थय महागPt 5पि महßवि ूि्थ सवरूिाचt असSीि Sर
पवक¤द्रीकरि कमी 5पि क ¤द्रीकरि अपVक हxईि.
(२) वर्वस्ािकांचरी 8िलÊधता -
संसरtमधयt स ± म Ó य व स र ा ि क ा ंची सं´या िुरtशी 8ििÊV अस tि Sर
पवक¤द्रीकरि अपVक हxईि.
(‘) >कłितेचरी 6¸Jा -
Óयवसरािनािा सव ्थ सSरांवर GtSिtÐया सव्थ पनि्थयांमधयt >कसमानSा हवी
असtि Sर पवक¤द्रीकरिाचt प्माि कमी असtि.
(’) वर्वस्ािन तÂ्व²ान -
Kर Óयवसरािन Óयावसापयक ŀपĶकxनाच t अनुसरि करS अस tि Sर St अपVक
पवक¤द्रीकरि करSीि. Óयािक मनाच t Óयवसरािन अVीनसरांना पनि्थय GtÁयाS
सहभागी हxÁयाची स ंVी दtSाS.
(“) पनरंýर् तंý-
संसरtमधयt यxµय पनयंýि प्िािी िाग ू कtÐयास पवक¤द्रीकरिाचt प्माि अपVक
असtि. कxिStही चांगिt प न यंýि Sंý 8ििÊV नसÐयास Óयवसरािक
अपVकार प्दान करू शकिार नाहीS.
(”) संस्ेचा आकार-
सामाÆयS मxठ zया संसरtमधयt िहान संसरt¸या SुिनtS अपVक प्मािाS
पवक¤द्रीकरि असSt.
(•) प्वकेंपद्रत कामपFररी-
पवक¤पद्रS कामपगरी ÌहिK t कंिनीचt कामकाK पवपवV शाखा ंĬारt चािSt. या
प्करिाS अपVक पवक ¤द्रीकरि हxईि.
(–) बाĻ Gटक -
बाĻ िया्थवरिीय GNक Kस t कì सरकारी Vxरिt, िरवाना 6. पवक ¤द्रीकरिा¸या
प्मािावर िåरिाम करSाS. munotes.in

Page 116

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
116 ि) प्वकेंद्ररीकरर्ाचे म्हß्व
(१) 8¸च वर्वस्ािना्वर कमरी BL े-
पवक¤द्रीकरिामुbt 8 ¸ च Ó य व स र ा ि न ा च t क ा म क म ी ह x S t. 8¸च सSरीय
Óयवसरािक महÂवा¸या ± týांवर ि± क¤पद्रS करÁयासाठी हा वाचि tिा वtb
वािरू शकSाS.
(२) जलद कpतरी -
अपVकार सव्थ सSरांमधयt सुिूS्थ कtिt KाS असÐयान t Kिद पनि्थय GtSिt
KाSाS. यामुbt 8¸च काय्थ±मSा 5पि चा ंगिt िåरिाम पमbSाS.
(‘) प्ेरर्ा-
पवक¤द्रीकरि खाि¸या 5पि मधयम सSरावरीि Óयवसरािका ंसाठी प्tरिा
Ìहिून काय्थ क र St. खाि¸या स S र ा व र ी ि Ó य व स र ा ि क ा ंना अपVकार
हाSाbÁयाची 5पि पनि ्थय GtÁयाची संVी पमbSt.
(’) प्पिक्षर् आपर् प्वकास स ुलभ करते-
खाि¸या 5पि मधयम सSरावरीि अपVकाöया ंना पनि्थय GtÁयाची संVी
पमbाÐयानt Âयांचt कyशÐय वाQS t. Âयांना Óयवसरािकìय काय ¥ पशकÁयाची
संVी पमbSt. अशा प्कारt पवक¤द्रीकरि खाि¸या 5पि मधयम सSरावरीि
अपVकाöयांचt प्पश±ि 5पि पवकास स ुिभ करSt.
(“) अिवरर कमरी करर् े-
पवक¤द्रीकरिामुbt ख ा ि ¸ य ा स S र ा व र ी ि Ó य व स र ा ि क अ प V क क ा b K ी ,
Kबाबदारी 5पि >काúS tनt काम करSाS. याम ुbt काय्थ±मSा KासS हxS t 5पि
अिÓयय कमी हx Sx.
(”) प्वसतार आपर् प्वप्वधरीकरर् -
संसरt¸या पवसSारासाठी 5पि पवपवVीकरिासाठी पवक ¤द्रीकरि 5वÔयक
5हt. पवसSाåरS 8िøमा ंसाठी Óयवसरािना¸या सव ्थ सSरांमधयt अपVकार
सुिूS्थ करिt 5वÔयक 5ह t.
(•) प्विेfरीकरर्-
पवक¤द्रीकरि कामा¸या पवभाKना¸या Sßवाच t िािन करSt. सव्थ सSरांमधयt
कामाचt वाNि कtिt KाSt. 8¸च सSरीय Óयवसरािन क tवb महßवा¸या ± týांवर
ि± क¤पद्रS करSt Sर 6Sर पनयपमS कामाचा पनि ्थय GtSाS.
(–) 8°म पनरंýर्-
अपVक प्मािाS पवक ¤द्रीकरिामुbt पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) प्भावी हxS t.
यामुbt सव्थ सSरांवरीि कामपगरीच t 8°म िय्थवt±ि 5पि पनय ंýि हxSt. munotes.in

Page 117

संGNनाचt पवपवV िuिू
117 ’.“ आभासरी संस्ेचा 8दर (ȜȤȜȩȞȜNȚȜ Ȧȝ ȭIȩȫȬȘȣ
ORGANIZATION )
’.“.१ िåरचर (INTRODUCTION ) :
5भासी संसरtिा संसरांचt िवपचक Kाb t Ìहिून संबxVिt KाSt Kt ²ान 5पि कyशÐय t
वाNÁयासाठी स ंगिकìय Sंý²ानाĬारt KxPिtिt असSt. हt 6िt³ůvपनक Kाbt संGNनाÂमक
5पि भyगxपिक सीमा ं¸या ििीकPt KाSt.
5भासी संसरा 6ंNरनtN, Zxन 5पि ई-मtि वािरून Âया ंचt काय्थ करÁयासाठी >कपýS
गुंZिtÐया KाÑयामधय t अपसSÂवाS असS t. 8दा. ȠȚȫ (मापहSी 5पि दbिवbि S ंý²ान)
साVनt, पवSरीS काय्थ वाSावरिाS स ंसाVनt पNकवून ठtवÁयासाठी, दtखरtखीसाठी 5पि
स±म करÁयासाठी वािरिी KाSाS, कारि Âयांचा 5Vार पकंवा भyगxपिक सरान नाही.
5भासी संसरtमधयt, संसरtचा गाभा िहान अस ू शकSx िरंSु Sरीही कंिनी KागपSक सSरावर
काय्थ करू शकSt; Sx अगदी Âया¸या पवपशĶ JxN zया बाKाराSीि प्पSपनVी अस ू शकSt. Kरी
कxिीही मxठzया प्मािाS पवकS नसि t Sरी, अशी अनtक पवपशĶ 8Âिादन t 5हtS Kी अÂयंS
नापवÆयिूि्थ बनपविी KाSाS Kी >कपýSिि t महßविूि्थ नZा कमावSाS 5पि स ंसरtिा यश
पमbवून दtSाS.
5भासी संGNना ही दxन पक ंवा अपVक संसरांमVीि SाÂिुरSी युSी दtखीि असू शकSt Kी
पवपशĶ 8पĥĶt साधय करÁयासाठी >कý य tSाS. 5भासी स ंसरtSीि सहभागी >कम tकांवर
अविंबून असSाS; Âया¸या िुरवठादारांसह 9धव्थप्वाह (अिसůीम) 5पि Âया¸या úाहका ंसह
पनÌनप्वाह (Pा8नसůीम) Ĭार t Kवbून KxPिtिt असSाS. Ļाच t सहभागé दररxK व tगवtगbt
असू शकSाS.
जया 8पĥĶासाठी प्कÐिाची सरािना क tिी गtिी St िàय गाठÐयावर प्कÐि स ंGNना संिुĶाS
यtSt. Kxिय«S úाहकांची मागिी अपसSÂवाS 5ह t Sxिय«S St काय्थरS राहó शकSt.

आकpती क्र. ४.१ – आ\ाgी g2स्था2चे प्राितिनिVक िचý ąxSlYÆS_tÖN
munotes.in

Page 118

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
118 ’.“.२ वरा´रा (DȜȝINIȫIȦN ) :
5भासी संसरा ÌहिKt SाÂिुरÂया पकंवा कायमसवरूिी स ंúहाĬारt वuपशĶzयीकpS नवीन
संसराÂमक सवरूि.
5भासी संसरtची Óया´या अशी क tिी KाSt, Kी 8Âिादन प्पøया ि ूि्थ करÁयासाठी
6िt³ůvपनक KxPिीवर अवि ंबून असSt. हt कायमसवरूिी पक ंवा SाÂिुरSt सवरूिाचt असू
शकSt 5पि ÂयाS गN , पवपवV पठकािी पवख ुरिtÐया Óयक्तì, संिूि्थ संसरा पकंवा संसराÂमक
शाखा (पवभाग) या ंचा समावtश असू श कSx . सxÈय ा भ ाf tS, 5भासी संसरा ÌहिKt
6िt³ůvपनक असिtÐया 5पि जयाच t भyपSक अपसSÂव नाही अशा क ंिनीिा संबxVिt KाSt.
हt स व Sंý सवरूिा¸या दxन पक ंवा अपVक कायद tशीर संसरांमVीि युSी Ìहिून
अनyिचाåरकिि t Sयार कtिt KाSt.
’.“.‘ आभासरी संस्ेचरी ्वैपिĶzरे (ȚȟȘȩȘȚȫȜȩISȫIȚS Ȧȝ ȭIȩȫȬȘȣ
ORGANIZATION ) :
5भासी @ग्थनायLtशनची वuपशĶzयt खािीिप्माि t 5हtS
(१) ्वेFळरी संस्ा ना्हरी-
सहभागी संसरांना िारंिाåरक संGNनtसारखt सिĶ पनयम नाहीS. ÂयाS ना क ¤द्रीय
काया्थिय 5हt ना संGNनाÂमक Sक्ता.
(२) िरसिरा्वलंबन-
5भासी संसरा मु´यS3 >कमtकांवर अविंबून असSाS जयाम ुbt सहयxगानt 8Âिादन
पवSåरS करिt श³य हxSt. सव्थ युSी भागीदार स ंसरt¸या यxµय पवकासासाठी >कपýS
काय्थ िĦSी वािरSाS.
(‘) ताÂिुरते स्वłि-
5भासी संसरा साVारििि t SाÂिुरÂया सवरूिाची असS t 5पि 6प¸JS 8पĥĶ t साधय
LाÐयावर Sी स ंिुĶाS यtSt.
(’) माप्हतरी आपर् स ंप्ेfर् तंý²ाना¸रा भूपमकेचे म्हß्व (ICT)-
5भासी संसरा मु´यÂवt संसरt¸या मापहSी KाÑया¸या पवकासासाठी 5पि
पवपवVीकरिासाठी ICT वर अविंबून असSt. भyगxपिक सीमािार Kाि t (िसरिt) सxिt
हxSt कारि KगभराSीि स ंप्tfि काही सtकंदाS िसरिt KाSt. हt सNाN्थ-अि कंिÆयांना
Âयांचt काम संकपिS करÁयासाठी स ुरवाSीिासून >कý KxPÁयासाठी Óयासिीठ
प्दान करSt. munotes.in

Page 119

संGNनाचt पवपवV िuिू
119
आकpती क्र. ४.२ – आ\ाgी g2स्था2]Åये ]ािhती आिण g 2प्रेfण त2ý²ानाची \oि]का
ąxSDxÆúma tN
(“) स्हभाFरी बदलर् े -
या प्कार¸या स ंसरtSीि सहभागी पदवस ¤पदवस बदिू शकSाS. >खाद्ा पदवशी
5भासी संGNना ही 6Sर KाÑया ंना Gt9न 5भासी स ंसरा Sयार करिाöया
KाÑयाचा भाग अस ू शकSt; Sर कVी अशी स ंGNना 6Sर संसरांची पमbून बनिtिी
असू शकSt.
(”) 8ÂकpĶता -
प्Âयtक भागीदार 5भासी स ंसरtमधयt 5ििी सह-यxµयSा 5पि कyशÐय t 5िSx
िåरिामी संयुक्त प्यÂनांमुbt संसरt¸या काय्थ±मStS वाQ हxSt. 5भासी संसरा स±म
वuपशĶzय 5पि प्पøय tसह KागपSक दKा ्थचt 8Âिादन पकंवा सtवा पमbवून पवपशĶ प्कÐि
पकंवा 8Âिादनामधय t 8ÂकpĶ कामपगरी प्दान करू शकS t.
(•) प्वĵास आपर् आदर -
िरसिर पवĵास 5पि >कम tकांचा 5दर 5भासी संसरt¸या पवकासाS महßवाची
भूपमका बKावSाS. 5भासी स ंसरtचा पवसSार, पदशाबदि 5पि बदि ह t मु´यÂवt
सदसयां¸या >कमtकांवरीि पवĵासावर अवि ंबून असSाS.
’.“.’ – आभासरी संस्ांचे प्कार (ȫȰPȜS Ȧȝ ȭIȩȫȬȘȣ ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦN ) :
(१) दूरसंचारक-
या प्कारची 5भासी स ंसरा Gरून काम करिाö या कम्थचाö यांना कामावर ठtवSाS
5पि वuयपक्तक संगिकाĬारt 5पि हtPZxन 5पि मायøxZxन वािरून Âया ं¸या
कामा¸या पठकािी स ंवाद साVSाS.
munotes.in

Page 120

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
120 (२) िूर््यिर्े आभासरी-
या प्कार¸या 5भासी स ंसरा पकरकxb पवø tSt, पवSरक, िुरवठादार 5पि úाहक
यां¸या KाÑयाशी KxPि tÐया असSाS.
(‘) बाĻąोताने (आ8टसोपस«F)ने कम्यचाररी पनरुक्ती-
या प्कार¸या क ंिÆया KवbKवb सव ्थ पकंवा मु´य ±मSांचा महßविूि्थ भाग (कामt)
बाĻąxS करSाS. 5भासी स ंसरा, जया >खाद द ुसöया मु´य ±मSा, जयाS Sी
8ÂकpĶ (S²  कुशि  प्वीि) 5ह t, अशी कामt (±मSा) सवSकP t ठtवSt 5पि 8व्थåरS
कामावर बाहtरचt कम्थचारी GtSt. बाĻąxSा¸या ± týांमधयt सामाÆयS3 मापहSी प्िािी ,
8Âिादन, पव°, अपभयांपýकì, 6Âयादéचा समाव tश हxSx.
’.“.“ आभासरी संस्ांचे Zारदे (ȤȜȩIȫS Ȧȝ ȭIȩȫȬȘȣ ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦN ) :
5भासी संसरांची िxकपप्यSा अन tक कारिांमुbt वाQS 5हt. हt पनयx³Âयांना (कामावर
ठtविाöयाना  स ंसरा) Sसtच कम्थचाö यांसाठी Zायदtशीर असÐयाच t पसĦ हxS 5ह t.
5भासी संसरा खािीि ि±िीय Zायद t दtSाS
(१) संस्ेसाOरी कमरी अपतåरक्त  ्वरच े (Bव्हर्हेि) िच्य-
5भासी संसरांना संबंपVS सtवांसाठी (8दा., संगिक, काया्थियासाठी Kागा ,
दtखभाि खच्थ, 5भासी 5पि अ ंSग्थS कम्थचाöयांमVीि संवाद, बप±सt, 6.) काया्थÂमक
खचा्थS ि±िीय GN य tSt. दूरसर कामा¸या मा ंPिी (åरमxN वक ्थ सtNअि) वर बदिी
(पसवच) करून, संसरा हt खच्थ मxठzया प्मािाS कमी करू शकSt.
8दाहरिार्थ, कंिनीिा यािुQt गrस, वीK, िािी 5पि वाSावरि गरम करिारी य ंýt
(हीपNंग) 5पि वाSान ुकुिीS यंýt (कूपिंग) सुपवVा, कामा¸या वtbtS अÆन 5पि
कrZtNtåरयाचा खच्थ, पनयपमS साZसZाई स tवा, सरावर मािम°ा (åरअि 6सN tN) कर
(िागू असÐयास), ȧȧȜ (वuयपक्तक संर±िाÂमक 8िकरि t) प्दान करिt यासार´या
8ियुक्तSा 5पि स ुपवVांची 5वÔयकSा नाही. कम ्थचाö यांसाठी काया्थिय सुरप±S
करÁयासाठी सव¸JSा ि ुरवठा पकंवा अगदी कामा¸या पठकािी मा ंPिी बदििt.
µिxबि वक्थÈिtस अrनापिपN³सनुसार, पनयxक्तt दरवfê प्पS अV ¥ 5भासी कम्थचारी
वािरून Kवbिास ,००० Pvिर वाचवू शकSाS.
या सवा«मुbt संसरा Ìहिून 5पि Óयक्तì Ìहि ूनही काब्थन 8ÂसK्थन कमी हxÁयास
हाSभार िागSx.
(२) कम्यचाöरां¸रा िचा्यत बचत-
कम्थचारी दtखीि ि±िीय बचS अन ुभवू शकSाS. µिxबि वक ्थÈिtस अrनापिपN³स
सव¥±िाS असt पदसून 5िt 5हt कì दूरसर कम्थचारी दर वfê ”०० Pvिर St
”,००० Pvिर¸या दरÌयान खच ्थ कमी करून काही प्मािाS बचS करू शकSाS Kस t
कì प्वास खच्थ, 6. munotes.in

Page 121

संGNनाचt पवपवV िuिू
121 (‘) कम्यचाö रां¸रा समाधानात स ुधारर्ा-
KtÓहा कम्थचारी Gरून काम करÁयास स±म असSाS S tÓहा St अपVक 5न ंदी
असSाS. Âयां¸यािuकì अनtकांनी नŌदविt 5हt कì Âयां¸याS Sिावाची िाSbी कमी
5हt. अËयासाS अस tही पदसून 5िt 5हt क ì दूरसर कामाकP t व b Ð य ा नt
कम्थचाöयांमधयt कमी गuरहKtरी 5पि 8¸च मनxबि हxS t.
(’) कम्यचाö रां¸रा कार्यक्षमतेत सुधारर्ा-
दूरसर कम्थचाö यांना काया्थियाशी कमी संवादापशवाय पकंवा कमी वtbtS अपVक काम t
िूि्थ करSा यtSाS.
(“) कम्यचाö रां¸रा 8Âिादकत ेत सुधारर्ा-
कम्थचाö यांना अपVक 8Âिादन±म वाNS t 5पि Âयांना Gरामधयt कमी पवचपिS
हxÁयाची प्वp°ी असSt. िåरिामी, St कxिÂयाही काया ्थकPt Âयांचt संिूि्थ ि± दtÁयास
स±म असSाS 5पि @पZसमVीि S ुिनtS अपVक काम करू शकSाS.
5भासी संसरांचt सदसय हाSाSीि कामावर KासS ि± क ¤पद्रS करSाS. खुिदा,
5भासी संसरा पवसSpS (Łंद) संGNना (संसरा) संरचनtिा समर्थन दtSt. सदसयांना
अनावÔयक नxकरशाहीिा सामxर t Kावt िागS नाही जयाम ुbt पनि्थय GtÁयाची गSी कमी
हxSt. हt 8ÂिादकSा वाQवS t जयामुbt KासS नZा पमbSx.
(”) सुधाåरत दजा्य आपर् ्वाQरीचरी स ंभावरता –
@पZस खचा्थÓयपSåरक्त, िुरवठzयाSीि कमी ग ुंSविुकìमुbt कंिÆया भांPवि मुक्त
करSाS 5पि Âया ंचा दKा्थ 5पि वाQीची ±मSा स ुVारÁयासाठी Âया ंचा वािर करSाS.
(•) मोOा जाFपतक बyपĦक साOा (µलोबल ट rलेंट िूल)-
िारंिाåरक संGांना बहòVा बुपĦवान कम्थचाöयांची भरSी करÁयासाठी सरापनक
प्पSभtवर अविंबून रहावt िागSt, िरंSु 5भासी संसरा पवपवV िाĵ ्थभूमी, कyशÐय संच
5पि ²ानाचा िाया असि tÐया 8मtदवारांना >का पवपशĶ भyगxपिक सरानावर पकंवा
मूb दtशािय«S मया्थपदS न ठtवSा वािरू शकS t.

आकpती क्र. ४.३ – आ\ाgी g2स्था2चा ZायUा – ]xOzया KाFितक [ौिĦक gाO zयाचा
वापर ąxत  ि³लक4प
munotes.in

Page 122

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
122 यामुbt >खाद्ा प्कÐिावर काम करÁयासाठी KगभराSीि S² 5पि पवश tf² >कý
यtSाS.
वाQीव ²ानाची दtवािGtवाि 5पि अSीव नापवÆय असt GPSt कारि संसरtचt मानवी
भांPवि KागपSक 5पि सरापनक बाKारिtठtबĥि Sसtच सवō°म Óयवसाय
िĦSéबĥिची Âयांची Kाि (मापहSी) >कम tकांS वाNSt.
5भासी संसरा Óयवसाया ंना Âयां¸या संभाÓय ®म बाKाराचा पवसSार करÁयाची
िरवानगी दtSाS जयामुbt Âयांना Âयां¸या भyपSक सराना ंची िवा्थ न करSा सवō°म
िxकांना पनयुक्त करÁयास 5पि Âया ंना सांभाbून ठtवÁयाS स±म करSाS.
(–) कम्यचाररी बाळFÁरात (पटक्व ून Oे्वÁरात) सुधारर्ा-
Kt कम्थचारी Âयां¸या कामाS अपVक 5न ंदी असSाS, St Âयां¸या कामािा (नxक रीिा)
पचकNून राहÁयाची श³यSा असS t. चQाBQी¸या िगारासह , दूरसर कामगार Âया ं¸या
नxकöया सxPÁयाची श³यSा कमी असS t. कम्थचाö यां¸या िुनपन्थयुक्तìचt प्माि कमी
हxSt िåरिामी कम्थचाö यांची कामा¸या अभावी नxकरीS ून काQून NाकÁयाची श³यSा
कमी हxSt.
5भासी कामा¸या पठकािी, पनयx³Âयांना सरिांSरा¸या खचा्थची काbKी करÁयाची
गरK नाही. पवद्मान कम ्थचाöयािा दुसöया पठकािी पक ंवा वtगÑया प्कÐिावर हिवाव t
िागÐयास, Sx Kराही काम च ुकवÐयापशवाय क ंिनीसxबS काम करS राह ó शकSx.
िåरिामी, कंिÆया मyÐयवान कम ्थचारी बाbगू शकSाS 5पि प्Âयtक वtbी कम्थचारी
सरिांSåरS LाÐयावर बदिी कम ्थचाöयाची पनयुक्तì करÁयासाठी ýास करÁयाची गरK
नाही.
(—) न्वरीन बाजारि ेOांमधरे प््वेि-
नवीन बाKारि tठांमधयt पशरकाव करÁयासाठी द ूरसरििt कामावर Gtिt Óयवसायांना
सुिभ करSt. हt पवशtfS3 पवøì संGां¸या बाबSीS 8ियुक्त 5हt, Kt नवीन úाहकांिय«S
िxहxचÁयास स±म असSाS K t संसरtिासून दूर गtिtिt असSाS.
(१०) िर्विर्ारे
5भासी संसरांसह Óयवसाय Âयांना 5वÔयक असि tÐया अशा करून G tÁया¸या
कामासाठीच ि uसt दtSाS. St मxठzया िायाभूS सुपवVा 5पि समर ्थनासाठी Óयावसापयक
Zì असिtÐया Óयावसापयक सÐिागार 5पि यxµय 8म tदवार शxVून दtिाöयांना
दtÁयासाठी¸या खचा ्थS कमािीची किाS करSाS. ह t प्वास, िvपगन करिt 5पि बंद
यंýt (8दा. संगिक) चािू करÁया¸या साठी खच ्थ न करSा बाह tरीि S²ांचा वािर
करSाS. munotes.in

Page 123

संGNनाचt पवपवV िuिू
123 (११) िåरपस्तरी  Fरज े प्मार्े बदलू िकर्ाöरा Fो ĶéसाOरी िाOéबा
कंिÆया Âयां¸या गरKtनुसार करून GtÁया¸या कामा¸या स tवtचा काb ठरवू शकSाS.
(१२) से्वांचा संिूर््य संच
5भासी संसरा पवपवV भyगxपिक प्द tशांमधयt >कापVक पवfया ंमधयt प्वtश करSt.
(१‘) पनरोFरी काम आपर् जरी्वन रा ंचे संतुलन
दूरसर कामामुbt, कम्थचाö यांना Âयां¸या पप्यKनांसाठी अपVक व tb असSx 5पि कमी
Sिावाचा अनुभव यtSx. दूरसर कम्थचारी प्वासाचा व tb वाचवSाS 5पि S t Âयां¸या
6¸Jtनुसार GािवSाS 5पि सकाb 5पि स ंधयाकाb¸या प्वासाĬार t यtिारा मxठा
Sिाव दूर करू शकSाS.
दूरसंचार (åरमxN वपक «ग) अिंग िxकांसाठी 5पि मानपसक 5रxµया¸या समसया ंसाठी
दtखीि ÆयाÍय ठरS t. या िxकांकPt सामाÆयS 5वÔयक सवS ची काbKी G t9न,
Âयांना कामा¸या दरÌयान यशसवी हxÁयाS मदS करÁयासाठी Gरी काया ्थिायासारखी
Óयवसरा कtिtिी असSt.
कम्थचारी वuयपक्तक 5पि Óयावसापयक Kीवन दxÆही स ंSुपिSििt Kगू शकSाS. हt सव्थ
GNक कम्थचाö यां¸या Kीवनाची ग ुिव°ा 5पि Âया ंचt काम 5पि Kीवन या ंचt संSुिन
ि±िीयरीÂया स ुVारSाS.
(१’) न्वरीन संधरी
5भासी संसरांनी अशा िxका ंसाठी नवीन स ंVी पनमा्थि कtÐया 5हtS Kt कमी
पZरSाS 5पि >कSर कyN ुंपबक गरKा पक ंवा शारीåरक 5Óहानाम ुbt सरिांSर
करÁयास संकxच करSाS. कxिS tही काय्थ जयासाठी >खाद्ा Óयक्तì¸या शारीåरक
8िपसरSीची 5वÔयकSा नसS t 5पि जयािा दbिवbिा¸या S ंý²ानाĬारt समपर्थS
कtिt Kा9 शकSt St अनtक िाý 8मtदवारांना संVी प्दान करS t.
(१) कम्यचाöरांसाOरी कामाचे ल्वपचक ्वेळािýक
दूरसर काम कामा¸या िवपचक व tbािýकाशी दtखीि KxPिt Kा9 शकSt, Kt
कम्थचाö यांना संिूि्थ पदवस सुĘी न GtSा Pv³Nरां¸या भtNी, कyNुंपबक काय¥
6Âयादीसारखी महßवाची व uयपक्तक काय¥ करS असSाना द tखीि काम करू द tSt.
Âयां¸यासाठी सवō°म व tb असtि StÓहा St काम सुरू करू शकSाS, पनयपमS
ātक Gt9 शकSाS 5पि Âया ंचt सवS3चt वtbािýक Sयार करू शकSाS K t
8Âिादन सुVारÁयाS मदS करू शकSाS. काही कम ्थचारी अनtक संसरां¸या
अनtक प्कÐिांवर काम करू शकSाS पक ंवा >काच वtbी मुक्तििt (Āìिांपसंग)
काम करू शकSाS. munotes.in

Page 124

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
124
आकpती क्र. ४.४ – आ\ाgी g2स्था2चा ZायUा – क]ªचाöया2gाOी का]ाचे
लविचक वेbापýक ąxत  नेि³स्Nवा
सदसय >कमtकां¸या वाKवी सापÆनधयाS असि t पकंवा नसिt Sरीही 5भासी
संसरा 5यxपKS क tÐया Kा9 शकSाS. कम ्थचारी अनtक Sसtच >काचवtbी
काम करिाöया स ंGांना पनयुक्त कtिt Kा9 शकSाS.
5भासी संसरांचt सदसयÂव िxका ंना >का प्कÐिाS ून दुसöया प्कÐिाS
KाÁयाची िरवानगी द tSt.
(२) बाजारासाOरी ्व ेF्वान (कमरी ्व ेळेचरी Fरज)
KtÓहा KागपSक 5भासी स ंसरा वtगवtगÑया ±týीय वtbtS (Nा6म Lxन)मधय t
िसरिtÐया असSाS, StÓहा Âयाच प्कÐिावर ४X• (सSS) काम करिारा
वtगवtगbा संG असू शकSx, KtÓहा >क सदसय LxिSx S tÓहा दुसरा कxिीSरी
Kागा हxSx, Kx 5Vी सxPून गtिा हxSा पकंवा Lxििा हxSा पSर t काम सुरू
करSx. 8दाहरिार ्थ, अमtåरकन सxÉNवtअर पनमा्थSा (PtÓहििर)नt Âयाचt काम
िूि्थ कtÐयावर पकंवा रांबवÐयावर भारSाSीि P tÓहििर St काम SाÊयाS G t9
शकSx. याचा िåरिाम व tगवtगÑया कम्थचाö यांमधयt काम बदिÁयाS हxSx
जयामुbt हt सुपनपIJS हxSt कì चािू प्कÐिाS काम ख ंपPS हxिार नाही पक ंवा
बंद िPिार नाही.
असt सSS सहकाय ्थ 5पि सांपGक काय्थ कंिनीची 8ÂिादकSा वाQवS t. कंिनी
िवकराS िवकर नवीन 8Âिादन बाKाराS 5िÁयास स±म बनS t 5पि
सिV¥¸या िुQt राहó शकSt. हt 8Âिादन पवकासाचा व tb कमी करS t Sसtच
KागपSक 5पि सरापनक बाKाराSीि मागिीसाठी Kिद प्पSसाद द tSt.
KtÓहा असt GPSt, StÓहा Óयवसाय नवीन 8Âिादन पवकासाकP t 5ििt िंख
िसरवू शकSx, सव्थसमावtशक Vxरिt पनवPू शकSx 5पि नवीन कामावर
GtÁया¸या िĦSéचा अवि ंब करू शकSx जयाम ुbt Óयवसायाचt Sास वाQू
शकSाS, Óयवसायाची िxहxच वाQ ू शकSt 5पि अपVक úाहका ंची िूS्थSा हx9
शकSt.
munotes.in

Page 125

संGNनाचt पवपवV िuिू
125 (‘) माप्हतरीचरी िारदि ्यकता आपर् 8िलÊधता
(KागपSक) बाKारा¸या मागिीिा Kिद प्पSसाद दtÁयासाठी 5भासी
संसरांचt संभाfि 5पि काय ्थ अहवाि 6ÆNरन tNवर (@निा6न) 8ििÊV
5हtS.
’.“.” – आभासरी संस्ां¸रा मरा्यदा (ȣIȤIȫȘȫIȦNS Ȧȝ ȭIȩȫȬȘȣ
ORGANIZATION ) :
. संबंपVS शापÊदक 5पि अशापÊदक स ंकtSांसह शारीåरक िरसिरस ंवादाचा अभाव
5पि समxरासमxर िरसिरस ंवादाची हxिाöया सहचया्थचा अभाव.
. 5वाK, PxÑयांची हािचाि, चtहöयावरीि हावभाव 5पि द tहबxिी यांसार´या
सहभyपSक 5पि ग uर-मyपखक संकtSांची अनुििÊVSा Kt चांगÐया संभाfिाS मदS
करSाS.
‘. 5भासी संसरांĬारt सुर±ा 5पि अन ुŁिSा समसयांना SŌP दtÁयाची समसया.
’.” सारांि (SȬȤȤȘȩY)
अपVकार ÌहिK t अVीनसरांना 5²ा दtÁयाचा 5पि 5द tश 5पि सूचना, संGNनाÂमक
8पĥĶ साधय करÁयासाठी पनि ्थय GtÁयाची शक्तì पक ंवा कpSी करून पनय ंýि वािरÁयाचा
कायदtशीर अपVकार 5ह t. अपVकार पनय ुक्त कtिt KाSाS 5पि S t वåरķाकPून खाि¸या
पदशtनt वाहSाS.
Kबाबदारी ÌहिKt 6प¸JS संसराÂमक 8पĥĶ t िूि्थ करÁयासाठी पनय ुक्त काय¥ करÁयासाठी
कपनķ (अVीनसरा ं)ची Kबाबदारी. S t अपVकाराशी स ंबंपVS 5हt. Kबाबदारी सxिविी Kा9
शकS नाही 5पि Sी कपनķ Óयक्तìकP ून वर¸या पदशtनt वाहSt.
8°रदापयÂव ह t Kबाबदारी िार िाPÁयासाठी िय ्थवt±काĬारt पनयुक्त कtिtÐया काया्थ¸या
िूS्थStसाठी कपनķ (अVीनसरा ं)ची दापयÂव 5ह t जयामधयt प्दान कtिtÐया भूपमका िार
िाPÁयासाठी पवपशĶ पøया करि t समापवĶ 5हt. KtÓहा अVीनसर अपVकार 5पि Kबाबदारी
सवीकारSx, Âयाच वtbी Âया¸या खा ंद्ावर Kबाबदारी यtSt. 8°रदापयÂव सxिवि t Kा9 शकS
नाही 5पि St कपनķ (अVीनसरा ं)कPून वर¸या पदशtनt वाहSt.
पनयंýिाची ÓयाĮी (क pSीक±ा) ÌहिKt >का वtbी ÓयवसरािकाĬार t प्भावीििt ÓयवसरापिS
5पि िय्थवt±ि करSा यtिाö या अVीनसरां¸या 6ĶSम सं´यtचा अंदाK िाविt. हt संसरtचा
5कार पनVा्थåरS करSt 5पि संसरtचt 5कार 5पि काय ्थसमूह दश्थवSt कारि Óयवसरािनाच t
सSर Âयावर 5VाåरS असSाS.
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चt दxन प्कार 5ह tS Łंद 5पि अŁंद. Łंद (पवसSpS)
प्कार¸या पनय ंýिा¸या ÓयाĮीमधय t अनtक अVीनसरांवर दtखरtख करिारा >क Óयवसरािक
असSx. हt खाि¸या पकंवा काय्थकारी Óयवसरािन सSरावर िाग ू 5हt 5पि Âया¸या साधया
काया्थमुbt Łंद संसराÂमक संरचना पनमा्थि हxSt. अŁंद (संकुपचS) प्कार¸या पनय ंýिा¸या munotes.in

Page 126

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
126 ÓयाĮीमधयt काही अVीनसरा ंवर दtखरtख करिारा >क Óयवसराि क असSx. हt 8¸च पकंवा
मधयम Óयवसरािन सSरावर िाग ू 5 हt Ktरt क ा म ा चt स व रू ि K प N ि 5 ह t 5 प ि
िय्थवt±काकPून अपVक सहाÍय 5वÔयक 5ह t. >काच सSरावरीि कमी अVीनसर
Óयवसरािन िाSbी वाQवSाS जयाम ुbt St संरचनtS 8ंच (8भt) हxSt.
पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±t)चt Zायदt 5हtS वåरķ महßवा¸या कामावर ि± क ¤पद्रS करू
शकSाS, Kिद कpSéसह सांपGक काय्थ साधय करून चा ंगिt संबंV राखिt KाSाS 5पि
िåरिामी सुVाåरS सामुदापयक प्पSमा साVिी KाS t, कम्थचाö यांमधयt प्tरिtS वाQSt, Âयां¸या
काय्थ±मStS वाQ हxSt 5पि कामगारा ंची अनुिपसरSी 5पि िुनz3भरSी कमी हxSt.
संGNनाÂमक िदान ुøम हा अपVकारा¸या पवपवV सSरा ंचा वािर करून Âयाची रचना
5यxपKS करÁयाचा >क माग ्थ 5हt पकंवा वåरķ 5पि अVीनसर या ं¸याSीि 5दtशाची
साखbी 5हt पKरt प्ÂयtकKि संGNनाÂमक 8पĥĶ साधय करÁयासाठी >कपýSिि t काय्थ
करSx. या प्िािीमधय t मािक, संचािक, Óयवसरािक 5पि स ंसरtमVीि सव्थ कम्थचारी
यां¸याSीि संबंV अनxखt 5हtS.
8Ëया, 5PÓया, वSु्थbाकार, पवभागीय, सवा«गीि (सव्थसमावtशक) 5पि सव ्थ नxकरवगा्थचt
(कापम्थक) Sक्तt असt पवपवV प्कारच t संGNनाÂमक िदान ुøम  Sक्तt 5हtS.
अपVकार सxिपवि t ही >क प्पøया 5ह t जयाĬारt वåरķ Âया¸या अVीनसरा ंना Cिचाåरक
अपVकार सुिूS्थ (प्दान) करSाS. अपVकार सxिपवÁया¸या प्पøय tS पवपवV NÈिt यtSाS.
अपVकार सxिपवÁयाच t Zायदt 5हtS वåरķांवरीि BLt कमी करिt, Kिद कpSी, प्tरिा,
चांगिt संबंV, प्पश±ि 5पि पवकास स ुिभ करिt, अिÓयय कमी करि t, काय्थप्दश्थन
मूÐयमािनाचा 5Vार , पवसSार 5पि पवपवVीकरि.
पवक¤द्रीकरि ÌहिK t >खाद्ा संसरtमधयt पनि्थय GtÁयाचt अपVकार प्दान (स ुिूS्थ  हसSांSåरS)
करिt.
पवक¤द्रीकरिाचt Zायदt 5हtS 8¸च Óयवसरािनावरी ि कमी BLt, Kिद कpSी, प्tरिा,
प्पश±ि 5पि पवकास स ुिभ करिt, अिÓयय कमी करि t, पवसSार 5पि पवपवVीकरि ,
पवशtfीकरि, 8°म पनयंýि.
5भासी संसरtिा संसरांचt िवपचक Kाb t Ìहिून संबxVिt KाSt Kt संसराÂमक 5पि
भyगxपिक सीमा ं¸या ििीकPt ²ान 5पि कyशÐय t वाNÁयासाठी 6िt³ůvपनक 5पि ICT
Sंý²ानाĬारt KxPिtिt असSाS. Âयािा पनपIJS पक ंवा भyपSक अपसSÂव नाही. Âयाच t सदसय
पवपवV पठकािी िसरि tिt 5हtS. 5भासी स ंसरा >कमtकांवर अविंबून असSाS जया ंचt
सहभागी बदिÂया सवरूिाच t असSाS. Kरी Âया ंचt वtगbt अपसSÂव असि t Sरी, प्Âयtक
भागीदार Âया¸या म ूb ±मSा 5पि कyशÐया ंमधयt 8ÂकpĶSा 5िSx K tरt पवĵास 5पि 5दर
प्Âयtक सदसयामधय t असSx.
5भासी संसरांचt प्कार 5हtS दूरसंचारक, संिूि्थििt 5भासी 5पि बाĻाąxSीयकम ्थचारी.
5भासी संसरtचt Zायदt हt कामावर ठtविारt 5पि कम्थचारी दxGांनाही 5हtS संसरtसाठी
कमी अपSåरक्त (वरच t) खच्थ, कम्थचाö यां¸या खचा्थS बचS, कम्थचाö यां¸या समाVानाS स ुVारिा, munotes.in

Page 127

संGNनाचt पवपवV िuिू
127 कम्थचाö यां¸या काय्थ±मStS सुVारिा, कम्थचाö यां¸या 8ÂिादकS tS सुVारिा, सुVाåरS दKा्थ
5पि वाQीची स ंभाÓयSा, मxठा KागपSक बyपĦक साठा, कम्थचाöयांसाठी िवपचक कामाच t
वtbािýक, कम्थचारी बाbगÁयाS (पNकव ून ठtवÁयाS) सुVारिा, नवीन बाKारिtठांमधयt प्वtश,
िरवPिारt, िåरपसरSी  गरK t प्मािt बदिू शकिाöया गxĶéसाठी िाठéबा , सtवांचा संिूि्थ संच,
पनरxगी काम 5पि Kीवन या ंचt संSुिन, नवीन संVी, बाKारासाठी वtगवान (कमी वtb) 5पि
मापहSीची िारदश ्थकSा 5पि 8ििÊVSा.
’.• स्वाधरार (EXCERCISES )
अ) िालरील प्वधाने चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. संसराÂमक Sक्ता हा अनyिचाåरक अपVकार स ंबंVांची >क 5कpSी 5हt.
. अपVकारा¸या यशसवी अ ंमिबKाविीसाठी वåरķा ंचा अVीनसरांकांवर
>कSZê भरवसा 5पि पवĵास असिt िुरtसt 5हt.
‘. Kबाबदारी हा व uयपक्तक गुिVम्थ 5हt.
४. KtÓहा >क Óयवसरािक अन tक अVीनसरांना ÓयवसरापिS करSx पक ंवा
िय्थवt±ि करSx, StÓहा St पनयंýिाची पवसSpS ÓयाĮी (कpSीक±ा) दश्थवSt.
“. संसराÂमक िदान ुøमाप्मािt 8¸च सSर िदान ुøमा¸या खाि¸या सSरावर
पनयंýि ठtवSाS.
ब) टरीिा पल्हा:
. पनयंýिा¸या ÓयाĮी (क pSीक±ा)वर िåरिाम करिार t GNक.
. प्भावी अपVकार सxिवÁयाS य tिारt अPरbt.
‘. पवक¤द्रीकरिाचt महßव.
४. संसराÂमक Sक्तt.
“. 5भासी संसरtचt Zायदt.
क) ्ोि³रात 8°र े īा:
. अपVकार 5पि Kबाबदारी या ं¸याS Zरक सिĶ करा.
. प्भावी अपVकार सxिवÁयाS य tिारt वåरķां¸या बाKूनt अPरbt कxिSt
5हtS"
‘. पवक¤द्रीकरिावर िåरिाम करिार t GNक कxिSt 5हtS"
४. S³Âयां¸या मया्थदा काय 5हtS"
“. 5भासी संसरtची वuपशĶzयt कxिSी 5हtS" munotes.in

Page 128

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
128 ि) रोµर जोिzरा जुळ्वा: सतंभ 'अ' सतंभ 'ब' . Kबाबदारी अ) अVीनसरांना 5²ा दtÁयाचा कायदtशीर ह³क . अपVकार ब) अVीनसर Óयक्तì¸या वåरķान t नtमून पदिtÐया काया्थ¸या िूS्थStप्Sी Kबाबदारी
‘. पवक¤द्रीकरि क) >का वtbी ÓयवसरािकाĬार t ÓयवसरापिS क tÐया Kा9 शकिाöया Óयक्तì
४. 8°रदापयÂव P) संसराÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी पनय ुक्त कtिtिt काय्थ िूि्थ करिt
“. पनयंýिा¸या
ÓयाĮी 6) संसरt¸या संरचनtS पनि्थय GtÁयाचt अपVकार पवख ुरÁयाची प्वp°ी


munotes.in

Page 129

129 “
कम्यचाररी पनरुक्ती
प्करर् संरचना
“.० 8पĥĶt
“. प्सSावना
“. संसरांमधयt मानवी संसाVनाचt महßव
“.‘ मानवी संसाVन 5वÔयकSा ंचा अंदाK
“.४ मानवी संसाVनाचा पहशxब
“.“ नxकरी पवĴtfि
“.” भरSी 5पि पनवP
“.• सारांश
“.८ सवाधयाय
“.० 8पĥĶे (OBJECTIVES )
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• कम्थचारी पनयुक्तìची संकÐिना समKून Gtिt.
• संसरtSीि मानव संसाVनाचt महßव Kािून Gtिt.
• मानव संसाVन 5वÔयकSा ं¸या अंदाKांवर चचा्थ करिt.
• मानव संसाVना¸या गरKा मxKÁयाच t Sंý सिĶ करिt.
• मानवी संसाVना¸या िtखांकनाची संकÐिना समKून Gtिt.
• मानवी संसाVना¸या िtखांकनाची 8पĥĶt, Zायदt 5पि मया्थदा Kािून Gtिt.
• नxकरी पवĴtfिाची संकÐिना समKून Gtिt.
• नxकरी पवĴtfिा¸या GNकांचt पवĴtfि करिt.
• नxकरी पवĴtfिा¸या महßवाचt मूÐयांकन करिt.
• कामाचt वि्थन 5पि कामाचt सिtपसपZकtशन पवfद करिt.
• भरSी 5पि पनवP स ंकÐिना समKून Gtिt.
• Óयवसरािकìय िदा¸या भरSीच t पवपवV स्त्रxS Kाि ून Gtिt.
• भरSीचt अंSग्थS 5पि बाĻ ąxS पवfद करिt.
• पनवP संकÐिना समKून Gtिt.
• पनवP प्पøयtचt NÈिt नमूद करिt. munotes.in

Page 130

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
130 “.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
कंिनी¸या दीG्थकािीन यशाची Sिासिी सामाÆयS3 पवपशĶ 5पर ्थक 5पि गuर-5पर्थक
मािदंPांवर कtिी KाSt. मानवी संसाVनt (काम्थचारी) हt या नवीन गuर-5पर्थक GNकांिuकì
5हtS Kt कvिōरtN यश पनपIJS करÁयाS महßवि ूि्थ भूपमका बKावSाS. मानवी स ंसाVनt
>खाद्ा संसरt¸या कम्थचाö यांमधयt संिÆन सामूपहक कyशÐय, नवकÐिना, नtSpÂव, 8द्xKकìय
5पि Óयवसरािकìय कyशÐय t दश्थवSाS.
कम्थचारी पनयुक्तì हt पनवP, प्पश±ि, पवकास, िदxÆनSी 5पि कम ्थचाö यांची भरिाई या
पøयांचt Óयवसरािकìय काय ्थ 5हt. पवपशĶ िदा ंसाठी संसरtS पकंवा कंिनीमधयt िाý
8मtदवारांना पनयुक्त करÁयाची ही प्पøया 5ह t. Óयवसरािनामधय t, कम्थचारी पनयुक्तì ÌहिKt
कम्थचाö यां¸या कyशÐयांचt, ²ानाचt मूÐयमािन करून 5पि Âयान ंSर Âयांना Âयानुसार पवपशĶ
नxकरीची भूपमका दt9न Âयांची पनयुक्तì करिt.
कम्थचारी पनयुक्तìमधयt यxµय कामावर यxµय कम ्थचाö यांĬारt यxµय वtbी åरक्त Kागा भरÁयाची
प्पøया समापवĶ असS t 5पि सव्थकाही यxµय रीSीन t हxSt हt सुपनपIJS करSt.
“.१.१ अ््य (MEANING ) :
कम्थचारी पनयुक्तì ÌहिKt संसरtमधयt प्दान करÁयाS य tिारी पवपवV िद t भरिt. यामधयt Âयां¸या
±मSा, प्पSभा, यxµयSा 5पि सि tशिायLtशननुसार यxµय िाýSा 5पि अन ुभव असिtिी
यxµय नxकरीसाठी यxµय Óयक्तì शxVि t समापवĶ 5हt. Óयवसरािना¸या प्पøय tचा हा >क भाग
5हt Kx समाVानकारक 5पि समाVानी कम ्थचारी पमbविt, वािरिt 5पि राखिt या¸याशी
संबंपVS 5हt. 5K, कम्थचारी वगा्थमधयt रxKंदारीवर काम करिार t, कायमसवरूिी िगारदार
कम्थचारी, सÐिागार 5पि क ंýाNी कम्थचाö यांसह कxिÂयाही कम्थचाöयांचा समावtश असू
शकSx.
कम्थचाö यांचt काय्थ िार िाPÁयासाठी , ÌहिKt संसरt¸या संरचनtS Sयार कtिtÐया भूपमका िूि्थ
करÁयासाठी, सव्थ प्रम, कम्थचाö यां¸या गरKा Bbखि t, ÂयानंSर पनयुक्तì, पनवP, पनयुक्तì,
िदxÆनSी, मूÐयांकन 5पि कम्थचाö यांचा पवकास करिt 5वÔयक 5ह t.
कम्थचारी पनयुक्तì प्øìयtमधयt खािीि GNक समापवĶ 5ह tS
. कम्थचाöयांची पनयुक्तì 5पि पनवP ,
. यxµय Óयक्तìिा यxµय नxकरीवर ठ tविt,
‘. कम्थचाö यां¸या कामपगरीच t मूÐयांकन,
४. कम्थचाöयांची िदxÆनSी 5पि बदिी ,
“. प्पश±ि 5पि पवकास ,
”. कम्थचाया«ना प्tरिा 5पि ब±ीस. munotes.in

Page 131

कम्थचारी पनयुक्तì
131 “.१.२ वरा´रा (DEFINITION ) :
() संसरtSीि पवपवV िद t भरÁयासाठी 5वÔयक कम ्थचारी पनयुक्त करÁयाची 5पि
पवकपसS करÁयाची प्पøया Ìहि ून कम्थचारी पनयुक्तìची Óया´या क tिी Kा9 शकS t.
() >च. ्वरीĆरीच आपर् >च. कुÁÂL यांनी कम्थचारी पनयुक्तìची Óया´या स ंसरt¸या
संरचनtSीि िदt भरिt 5पि भरिtिी ठtविt अशी कtिी 5हt.
(‘) मrसरी¸या मSt, कम्थचारी काया्थमधयt Sी प्पøया समापवĶ असS t जयाĬारt यxµय Óयक्तì
यxµय Âया संसराÂमक KागtS ठtविी KाSt.
(४) कूंटzL आपर् B'िोनेल ÌहिSाS, कम्थचारी पनयुक्तì¸या Óयवसरािकìय काया ्थमधयt
संसरt¸या संरचनtS रचिtÐया (5खिtÐया) भूपमका िूि्थ करÁयासाठी कम ्थचाö यांची
यxµय 5पि प्भावी पनवP , मूÐयांकन 5पि पवकासाĬार t संसराÂमक संरचना
ÓयवसरापिS करि t समापवĶ 5हt.
“.२ संस्ांमधरे मान्वरी संसाधनाचे म्हß्व (IȤPȦȩȫȘNȚȜ Ȧȝ
ȟȬȤȘN ȩȜSȦȬȩȚȜ IN ȦȩȞȘNIȱȘȫIȦNS)
िxकच संसरtचt नशीब 5पि भपवSÓय ठरवSीि याS दुमS नाही. Âयाम ुbt Óयवसरािनान t
मनुÕयबbावर ÌहिK tच कामगारां¸या भरSी पनवP काया्थवर यxµय ि± क ¤पद्रS कtिt िापहKt.
पनयxKन 5पि संGNन काय¥ िूि्थ LाÐयानंSर कामगारांचt भरSी पनवP काय्थ हxSt.
>खाद्ा संसरt¸या संसकpSीचा पवकास, मKबुSीकरि 5पि बदि करÁयाS मानव स ंसाVन
(>च 5र) महßवाची भ ूपमका बKावSt. सकाराÂमक Óयवसाय स ंसकpSी पवकपसS करÁयाS
5पि कम्थचारी प्पSबĦSा 5पि 8ÂिादकSा स ुVारÁयाS मानव स ंसाVन काय्थ महßविूि्थ
भूपमका बKावSt.
मानव संसाVन काय्थ कम्थचारी पनरxगीििा 5पि व uयपक्तक पवकासासाठी द tखीि िुQाकार GtSt.
कंिनीची रिनीSी पवकपसS करÁयाS Sस tच संसरt¸या कम्थचारी-क¤पद्रS पøयाकिाि
हाSाbÁयाS मानव स ंसाVन काय्थ महßवाची भूपमका बKावSt.
मानव संसाVन काय्थ कम्थचाöयांना खािीिप्माि t अनtक सtवा िुरवSt
(१) धोरर्ाÂमक वर्वस्ािन -
VxरिाÂमक ÓयवसरािनाS कyशÐय असिारt मानवी संसाVन कम्थचारी संसराÂमक
पनि्थय GtÁयामधयt भाग GtSाS, Kt Óयवसाया¸या मागिीवर 5VाåरS सधयाच t कम्थचारी
पनयुक्तìचt पनVा्थरि 5पि भपवÕयाSीि कम ्थचाö यां¸या गरKां¸या अंदाKावर भर दtSt.
(२) ्वेतन आपर् िFार –
वासSववादी नुकसान भरिाई स ंरचना पवकपसS करÁयाS >च 5र (मानवी संसाVन)
कम्थचारी S², संसरt¸या सद् 5पर ्थक पसरSीनुसार नुकसानभरिाईची पक ंमS राखून munotes.in

Page 132

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
132 ठtवSाS 5पि Âयाच 8द्xगाSीि 6Sर Óयवसाय पक ंवा समान कyशÐय असि tÐया
कम्थचाö यांसाठी सिVा्थ करिाö या कंिÆयांसह कंिनीचt वtSन सिVा्थÂमक ठरवSt.
(‘) Zारīांचे प्वĴेfर् करर्े-
Zायदा पवĴtfिाSीि >च 5र (मानवी संसाVन) पवभागाSीि S² कम्थचारी हt
कंिनीची कम्थचारी िुनपन्थयुक्तì, कम्थचारी किाS 5पि कम्थचाö यांची नवपनयुक्तì
यां¸याशी संबंपVS खच्थ कमी करSाS. कारि Âयां¸याकPt संसरtचt बKtN ि±ाS Gt9न
5पि प्चपिS 5पर ्थक िåरपसरSीशी स ुसंगS सामुपहक िाभ िrकtKची वाNाGाNी
करÁयाचt नuिुÁय 5पि 5वÔयक कyशÐय अस SाS.
(’) सुरक्षता आपर् जोिरीम वर्वस्ािन -
कामा¸या पठकािी स ुर±ा 5पि Kxखीम ÓयवसरािनाSीि >च 5र (मानवी संसाVन)
कyशÐय असt काय्थøम पवकपसS करSाS K t कामा¸या पठकािी Lाि tÐया दुखािSी
5पि मpÂयूची सं´या कमी करSाS. S t कम्थचाö यांना KागरूकSा 5पि Vxकादायक
8िकरिt 5पि GाSक रसायन t यां¸या सुरप±S हाSाbिीS ग ुंSवून ठtवÁयासाठी असt
कामाचt Sिशीि Sयार करSाS.
(“) कारदेिरीर समसरा कमरी करत े-
संबंVांमVीि >च 5र (मानवी संसाVन) S² संसरt¸या काय्थसरbा¸या समसया ंचt
पनराकरि करSाS 5पि कायद tशीर बाबéमधयt संसरtचt संर±ि करSाS 5पि ि ुQीि
Jbािासून वाचवSाS.
(”) प्पिक्षर् आपर् प्वकास -
प्पश±ि 5पि पवकास मVीि >च 5र (मानवी संसाVन) कyशÐय हt प्पश±ि प्दान
करSt Kt भपवÕयाSीि िय ्थवt±क 5पि Óयवसरािक Sयार करÁयासाठी क ंिनी¸या
यxµय रxKगार िĦSी 5पि कम ्थचारी पवकासास समर ्थन दtSt.
(•) कम्यचाररी सिक्तीकरर् -
कम्थचारी संबंVाSीि >च 5र (मानवी संसाVन) पवशtf² कम्थचाö यांचt मS सव¥±ि
करून कम्थचाö यांचt मनxबि बbकN करSाS , कम्थचाö यांना काही महßवा¸या पनि ्थय
प्पøयtS सामीि करSाS 5पि कम ्थचाö यांचt कामाSीि समाVानाबाबS कम ्थचाö यांचt
6निुN सवीकारSाS 5पि कम ्थचाö यांचt मनxबि 8ंचावSt 5पि िåरिामी Âया ंना
अपVकार प्ाĮ हxSाS.
(–) भरतरी आपर् पन्वि -
>च 5र (मानवी संसाVन) पनयxक्तt अगदी 8मtदवारा¸या नxकरी¸या अKा «¸या Jाननी
िासून St Âयांची प्पøया करÁयासाठी मुिाखSéचt वtbािýक बनवÁयािय«S रxKगार
प्पøया ÓयवसरापिS करSाS. munotes.in

Page 133

कम्थचारी पनयुक्तì
133 (—) कामा्वर Łजू कłन Gेर्े-
>च 5र (मानवी संसाVन) S² नxकरीवर ठtविाöया Óयवसरािका ंशी समÆवय
साVSाS 5पि Âया ंना पनयुक्तì प्पøयtबĥि माग्थदश्थन करून कंिनी यxµय 8मtदवारांना
नxकरी दt9 करSt 5हt याची खाýी करSाS.
(१०) अनुŁिता रािर्े-
>च 5र Óयावसापयक ह t सुपनपIJS करSाS कì स ंसरा प्चपिS कायद t, करार, पनयम
पनयम 5पि प्पøया 6Âयादéच t िािन करSt.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. मानव संसाVनाSीि ---------- पनिुि कम्थचारी संसराÂमक पनि्थय GtÁयाS
सहभागी हxSाS.
. ------------ मVीि मानव स ंसाVन पवशtf² कामा¸या पठकािी Lाि tÐया
दुखािSी कमी करÁयासाठी काय ्थøम पवकपसS करSाS.
6) ्ोि³रात 8°र े īा :
. मानव संसाVना (>च 5र) Ĭारt कम्थचारी स±मीकरि कस t साधय कtिt KाSt ?
. कायदtशीर समसया कमी करÁयासाठी मानवी स ंसाVन (>च 5र) कशी मदS
करSt?
“.‘ मान्वरी संसाधना¸रा आ्वÔरकता ंचा अंदाज (ȜSȫIȤȘȫIȦN Ȧȝ
ȟȬȤȘN ȩȜSȦȬȩȚȜ ȩȜȨȬIȩȜȤȜNȫS )
“.‘.१ िåरचर (INTRODUCTION ):
कम्थचारी भरSी ही >क सSS चाििारी प्पøया 5ह t Kी यxµय पनयxKन , भरSी 5पि
पनवPीĬारt यxµय िxक शxVÁयािासून सुरू हxSt.
कम्थचारी प्पøयt¸या िपहÐया NÈÈयाS मानव स ंसाVन पनयxKन समापवĶ 5ह t. मानव संसाVन
पनयxKन नxकरी¸या पवĴ tfिानt सुरू हxSt. नxकरी¸या पवĴtfिानंSर मानवी संसाVनांची
यादी कtिी KाSt, जयामधयt िाýSा 5पि Łची (5वPी-पनवPी) यांची Sापिका (øमवार
यादी) असSt. नंSर संसरt¸या VxरिाÂमक यxKना 5पि कम्थचारी ŁKू करून GtÁयाची ±मSा
यां¸या 5Vारt नxकöयांसाठी 5पि िxका ंसाठी¸या भपवÕयाSीि गरKा सा ंगÁयासाठी मानव
संसाVन अंदाK पवकपसS क tिा KाSx. संसरt¸या कम्थचाö यां¸या गरKा पवद्मान कम ्थचाö यांसह
िूि्थ कtÐया KाSीि पक ंवा Óयवसरािका ंना नवीन कम्थचाö यांची भरSी करावी िाग tि पकंवा munotes.in

Page 134

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
134 पवद्मान कम्थचाö यांना संिुĶाS 5िावt िागtि कì नाही ह t पनVा्थåरS करÁयासाठी मानवी
संसाVना¸या 5वÔयकSा ं¸या (अंदाK) अंदाKाची Sुिना यादीशी क tिी KाSt.
“.‘.२ अ््य (MEANING ) :
मानव संसाVना¸या गरK tचा अंदाK ही भपवÕयाSीि मानवी स ंसाVना¸या 5वÔयकS t¸या
अंदाKt प्मािा¸या 5वÔयकS tचा अंदाK GtÁयाची प्पøया 5ह t.
पदिtÐया कािावVीS स ंसरt¸या यxKना ि±ाS G t9न संभाÓय मानवी स ंसाVना¸या गरK tचा
अंदाK िाविा KाSx.
“.‘.‘ मान्वरी संसाधनां¸रा Fरजां¸रा अंदाजा्वर िåरर्ाम करर्ार े Gटक (ȝȘȚȫȦȩS
ȘȝȝȜȚȫINȞ ȜSȫIȤȘȫIȦN Ȧȝ ȟȬȤȘN ȩȜSȦȬȩȚȜ ȩȜȨȬIȩȜȤȜNȫS ):
>च 5र (मानवी संसाVन) गरKांचt अंदाKवS्थन ही भपवÕयाSीि मानवी स ंसाVनां¸या गरKा
यxµय गुिव°tS 5पि प्मािाS अ ंदाK िावÁयाची प्पøया 5ह t.
>खाद्ा संसरt¸या नxकरभरSी¸या गरKा अ ंदाK करिt 5पि Âयांची िूS्थSा करिt हt मानव
संसाVन पकंवा मानव संसाVन पवभागाच t काय्थ 5हt.
मानव संसाVन 5वÔयकSा ंचा अंदाK संसरt¸या अंSग्थS असू शकSx पकंवा 8द्xग 5पि
अर्थÓयवसरtसाठी बाĻ अस ू शकSx
अ) अंतF्यत Gटक (IȿɅȶɃȿȲȽ ȝȲȴɅɀɃɄ)
सव्थ पवभागां¸या सुरbीS कामकाKासाठी >च 5र (मानवी संसाVन) 5वÔयकSांचा
अंदाK िाविt ही >च 5र (मानवी संसाVन) पवभागाची महßवि ूि्थ भूपमका 5हt.
मानवी संसाVन पनयxKनावर िåरिाम करिार t काही अंSग्थS GNक खािीिप्माि t
5हtS
(१) भरतरी¸रा Fरजा -
मानवी संसाVनां¸या गरKां¸या अंदाKावर िåरिाम करिारा महßवाचा अ ंSग्थS
GNक ÌहिKt åरक्त िदt भरÁयासाठी पवपवV पवभागा ं¸या भरSी¸या गरKा.
मpÂयू, राKीनामt, सtवापनवp°ी, संिुĶाS यtिt, गuरहKर राहिt 5पि कामगार
िुनपन्थयुक्तì 6Âयादéमुbt कम्थचाö यां¸या बदिी¸या गरKा >च 5र वर ठtवSाS.
(२) अंदाजिýक-
नवीन कम्थचाö यांची पनयुक्तì, प्पश±ि 5पि पवकास , कम्थचाö यांचt िगारवाQ
पकंवा िगाराबĥि िुनपव्थचार, वtSनवाQ, बxनस 6Âयादéसाठी अर ्थसंकÐिीय
मया्थदा दtखीि >च 5र 5वÔयकSां¸या अंदाKावर िåरिाम करSाS. munotes.in

Page 135

कम्थचारी पनयुक्तì
135 (‘) कामFार किात धोरर्े-
संसरांनी अशा िxका ंना Kा9 दtिt 5वÔयक 5ह t Kt कमी कामपगरी करिार t
5हtS पकंवा जयांना >खाद्ा पवपशĶ प्कÐिासाठी पक ंवा बंद हxS असिtÐया
सरानासाठी पनय ुक्त कtिt गtिt 5 हt. हt > च 5 र (मानवी संसाVन)
5वÔयकSां¸या अंदाKावर िåरिाम करS t.
(’) कम्यचाöरांचरी 8Âिादकता -
कुशि पकंवा अकुशि मKूर, रकवा, कामाचा Sाि, कामाचt व ाSा वरि
6Âयादéचा संसरt¸या 8ÂिादकS tवर िåरिाम हxSx.
(“) संGटनाÂमक बदल -
वाQ 5पि पवसSार , 5Vुपनकìकरि, वuपवधय, Óयवसाय संिुĶाS 5ििt
6Âयादी सार´या स ंसरtमधयt ह x S अ स िtÐया संGNनाÂमक बदिा ंनुसार
िxकांची पनयुक्तì करिt पकंवा काQून Nाकिt.
ब) बाĻ Gटक (ȜɉɅȶɃȿȲȽ ȝȲȴɅɀɃɄ )
वर नमूद कtिtÐया अंSग्थS GNकांÓयपSåरक्त, काही बाĻ GNक द tखीि खािीिप्माि t
मानवी संसाVना¸या गरK t¸या अंदाKावर िåरिाम करSाS .
(१) रोजFारा¸रा स ंधरी-
दtशाS प्चपिS असि tÐया रxKगारा¸या िåरपसरSीमुbt मानव संसाVना¸या
गरKtचा अंदाK प्भापवS हxSx. ब tरxKगारी¸या अपVक स ंVी असिtÐया
दtशांमधयt अपVक िxका ंना पनयुक्त करÁयासाठी क ंिÆयांवर सरकारकP ून
अपVक दबाव 5ििा Kा9 शकSx. या8िN , कंिÆयांना कुशि कामगारां¸या
कमSरStचा सामना करS असि tÐया 6Sर दtशांSीि िxकांची पनयुक्तì करावी
िागtि.
(२) तांपýक बदल-
8¸च वtगानt हxS असिtÐया Sंý²ानाSीि बदिा ंमुbt कंिनीिा अद्यावS
Sांपýक ²ान 5पि कyशÐय t अ स िtÐया नवीन िxका ंची गरK भासS t.
काहीवtbा, कंिÆया पवद्मान कम ्थचारी कायम ठ tवSाS 5पि Âया ंना नवीन
Sंý²ानासह प्पशप±S करSाS Sर काही क ंिÆयांना अद्यावS करÁयाS अ±म
असिtÐया पवद्मान कम ्थचाöयांना काQून Nाकून नवीन कम्थचारी भरSी करावी
िागSt.
(‘) लोकसं´रािाľरीर बदल -
वय, पिंग, िxकसं´या, कम्थचाö यांची रचना, 6ÂयादीमVीि बदि ह t 8द्xगाS
हxिारt िxकसं´याशास्त्रीय बदि 5हtS. सtवापनवp° कम्थचाö यां¸या Kागी Sसtच
बदिी, िुनपन्थयुक्तì, वय पकंवा 5Kारांमुbt कामा¸या प्Sी अकाय ्थ±म हxिारt
कम्थचारी, अकुशि पकंवा 5Vुपनक Sंý²ानासxबS अद्यावS नसÐयाम ुbt munotes.in

Page 136

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
136 दुसöया कम्थचाöया¸या Kागी पनय ुक्तì, 6Âयादीमुbt िाý नवीन 8मtदवारांची
कंिनीSीि पनयुक्तì पकंवा काQून NाकÁयाची पसरSी बदि ू शकSt.
(’) ब्हòसांसकpपतक कार्यबल-
नxकरी¸या शxVाS द tशxदtशी प्वास करिाö या कम्थचाö यांचा दtखीि मानवी
संसाVनां¸या गरKांचा अंदाK िाविा Kावा.
(“) दबा्व Fट-
समाKाS अपसSÂवाS असि tिt काही दबाव गN मानवी संसाVनां¸या गरKां¸या
अंदाKावर िåरिाम करिार t महßवाचt GNक 5हtS. प्दूfि पकंवा िया्थवरिा¸या
मुदzद्ांचा हवािा दt9न नवीन प्कÐिािा पवरxVक Ìहि ून, Kपमनीचt नुकसान,
सरापनक राKकारिी , मानवापVकार काय ्थकS¥, मपहिा काय्थकÂया्थ, मीपPया
6ÂयादéकPून अनुकूि 8मtदवारां¸या पनयुक्तìचा दबाव कंिनीसमxर अPचिी
पनमा्थि करSाS.
(”) अनिेपक्षत िåरपस्तरी -
संसरt¸या पनयंýिाबाहtर 8ĩविtÐया िåरपसरSीम ुbt > च 5 र (मानवी
संसाVन)¸या गरKांसाठी संसरtची यxKना कशी 5खिी KाS t याS मxठzया
प्मािाS बदि हx9 शकSाS. कxपवP -९ महामारी हt सधयाचt 8दाहरि
5हt. KवbKवb राýभर , Óयवसायांना बंद, सामापKक अंSराचt पनयम 5पि
िुरवठा साखbीSीि ÓयÂयया ंशी Kुbवून ¶यावt िागिt.
(•) नैसपF्यक पकं्वा िरा्य्वरर्रीर िåरपस्तरी -
नuसपग्थक 5ि°ी 5पि हवामान बदिाम ुbt मानव संसाVन 5वÔयकSा ं¸या
भपवÕयाSीि अ ंदाKाS बदि हx SाS.
“.‘.’ - मान्वरी संसाधनां¸रा आ्वÔरकत ेचा अंदाजिू्वा्यनुमान करÁराच े तंý
(ȫȜȚȟNIȨȬȜS Ȧȝ ȜSȫIȤȘȫINȞȝȦȩȜȚȘSȫINȞ ȟȬȤȘN
ȩȜSȦȬȩȚȜS ȩȜȨȬIȩȜȤȜNȫ ):
मानव संसाVन 5वÔयकSा ंचा अंदाKअंदाK करÁयासाठी स ंसरांĬारt पवपवV Sंýt पनवPिी
KाSाS. Âयािuकì काहéचा 8Ðि tख खािीिप्मािt 5हt.
(१) वर्वस्ािकीर पनर् ्यर-
Óयवसरािकìय पनि ्थय Sंý हt मानवी संसाVनां¸या गरKtचा अंदाK बांVÁयाचtअंदाK
करÁयाचt >क सा मा Æय S ंý 5हt. Âयाची अंमिबKाविी मxठ zया Sसtच िहान
संसरांĬारt कtिी KाSt.
या Sंýामधयt दxन प्कारचt ŀĶीकxन समापवĶ 5ह t Kसt कì 'Sbाशी-अि ŀपĶकxन'
5पि 'Nvि-Pा8न ŀपĶकxन '.
'बvNम-अि <प्xच' (खािून वर KाÁया¸या) ŀĶीकxना अंSग्थS, रtपखय Óयवसरािक
Âयां¸या पवभागीय मानवी स ंसाVनांची 5वÔयकSा 8¸च ÓयवसरािनाकP t िाठवSाS. munotes.in

Page 137

कम्थचारी पनयुक्तì
137 शीf्थ Óयवसरािन श tवNी पवभागीय प्म ुखां¸या प्सSावां¸या 5Vारt >कूि संसरtसाठी
मानवी संसाVना¸या गरK tचा अंदाK 5पि अंदाK िावSt.
‘Nvि-Pा8न <प्xच' (वरून खािी KाÁया¸या) ŀĶीकxना अंSग्थS, 8¸चसSरीय
Óयवसरािन संिूि्थ संसरा 5पि पवपवV पवभागा ंसाठी मानव संसाVनाची 5वÔयकSा
अंदाK 5पि अ ंदाK करSx. ही मापहSी पवपवV पवभाग प्म ुखांना Âयां¸या
िुनराविxकनासाठी 5पि म ंKुरीसाठी िुरपविी KाSt.
Sरापि, मानवी संसाVनां¸या गरKt¸या अंदाKासाठी दxÆही िĦSéच t संयxKन ÌहिKt
'सहभागी ŀĶीकxन ' िागू करिt 5वÔयक 5ह t. या ŀपĶकxनांSग्थS, 8¸च Óयवसरािन
5पि पवभागीय प्म ुख भtNSाS 5पि भपवÕयाSीि मानवी स ंसाVना¸या गरK tबĥि
पनि्थय GtSाS. Sर, या ŀपĶकxनांSग्थS मानवी संसाVनां¸या मागिीचा >कमSान t अंदाK
िाविा Kा9 शकSx.
(२) कार्य-अभरास तंý-
या Sंýािा 'वक्थ-िxP अrनापिपसस' असtही ÌहिSाS. हt Sंý यxµय 5हt Ktरt अंदाKt
कामाचा भार सहK मxKSा य tSx. या िĦSीन ुसार, अंदाKt >कूि 8Âिादन 5पि
पवपशĶ भपवÕयकाbाSीि पøयाकिािा ंचा अंदाK िाविा KाSx. या मापहSीच t भाfांSर
कम्थचाö यांची ±मSा पवचाराS G t9न प्पS युपनN 8Âिादनासाठी 5वÔयक असि tÐया
मनुÕय-Sासां¸या सं´यtS कtिt KाSt. Óयवसरािनाचा भ ूSकाbाSीि अन ुभव 5वÔयक
मनुÕय-Sासां¸या सं´यtS कामाचा भार अन ुवापदS करÁयाS मदS करू शकSx.
अशाप्कारt, प्Âयtक युपनN 5यNम¸या 8Âिादनासाठी प्Âय tक कम्थचाöया¸या अंदाKt
>कूि 8Âिादन 5पि यxगदाना¸या 5Vारा वर मानवी संसाVनां¸या मागिीचा अ ंदाK
िाविा KाSx.
भपवÕयाS 5वÔयक कामा¸या Sासा ंचा अंदाK िावSाना, मानव संसाVन Óयवसरािन
Óयावसापयकांनी पवचाराS Gtिt 5वÔयक 5ह t -
• राKीनामt
• कामावरून काQ ून Nाकिt
• संि
• Sांपýक अPचिी
• अनुिपसरSी
• िुनपन्थयुक्तìची वारंवारSा
खािीि 8दाहरिावरून या S ंýाची सिĶ कÐिना य tSt. >खाद्ा संसरtचt अंदाKt
8Âिादन ‘,००,००० युपनNzस 5हt असt 5िि गpहीS Vरू. प्Âयtक युपनNचt 8Âिादन
करÁयासाठी िागिार t मानक मनुÕय-Sास  Sास 5हtS. मागीि अन ुभवांवरून असt
पदसून यtSt कì प्Âयtक कम्थचाö याची मनुÕय-Sासांमधयt काम करÁयाची ±मSा वापf ्थक
,“०० Sास 5हt. कामाचा भार 5पि मानवी स ंसाVनांची मागिी खािीिप्माि t
मxKिी Kा9 शकS t munotes.in

Page 138

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
138 . अंदाKt >कूि वापf्थक 8Âिादन ‘,००, ००० नग
. प्Âयtक नग Sयार करÁयासाठी िागिार t मानक मनुÕय-Sास  Sास
‘. अंदाKt वापf्थक 8Âिादन ि ूि्थ करÁयासाठी िागिार t अंदाKt मनुÕय-Sास 
( x ) ”,००,००० Sास
४. मनुÕय-Sासा¸या संदभा्थS प्पS कम्थचारी काय्थ±मSायxगदान ,“०० नग
“. अंदाKt 5वÔयक कामगारा ंची सं´या (‘४) ”,००, ०००,“००
४०० कामगार
वरीि 8दाहरिावरून सिĶिि t पदसून यtSt कì वf्थभरासाठी ४०० कामगारांची गरK
5हt. िुQt, मानवी संसाVनtमनुÕयबbा¸या भपवÕयाSीि मागिीचा अ ंदाK GtSाना
गuरहKtरी दर, कामगार िुनपन्थयुक्तìचा दर, राKीनामt, मpÂयू, मशीन SुNिt, संि, वीK-
पनकामी 6Âयादी द tखीि पवचाराS G tSिt िापहKtS.
(‘) Fुर्ो°र-कल प्वĴेfर्-
मनुÕयबbमानव संसाVनां¸या मागिीचाही अ ंदाK 8Âिादन िाSbी 5पि 8ििÊV
कामगारां¸या सं´यt¸या 5Vारावर क tिा KाSx. हt प्माि मानवी स ंसाVनां¸या गरKtचा
अंदाK GtÁयासाठी वािरि t Kाईि. खािीि 8दाहरि ह t Sंý सिĶििt समKÁयास
मदS करtि.
. िुQीि वfा्थसाठी अंदाKt 8Âिादन ‘,००, ००० नग
. प्Âयtक नग Sयार करÁयासाठी 5वÔयक मन ुÕय-Sासांची सं´या ००
‘. अंदाKt 5वÔयक कामगारा ंची सं´या ( ००¸या गुिx°रा¸या 5Vारावर)
“०० असtि
(’) अ््यपमतरीर तंý-
मानव संसाVनां¸या भपवÕयाSीि गरKा ंचा अंदाK GtÁयासाठी ही Sंýt गपिSीय 5पि
सांप´यकìय Sंýांवर 5VाåरS 5ह tS. या Sंýा¸या अंSग्थS अंदाK िावÐया Kािाö या
अविंपबS चि (8दा. मनुÕयबbमानव स ंसाVनt) 5पि सवSंý चि (8दा. पवøì ,
>कूि 8Âिादन, कामाचा भार 6.) या ं¸याS संबंV सरापिS कtिा KाSx. या Sंýांचा
वािर करून, मानवी संसाVनां¸या अंदाKt मागिीचा अंदाK िाविा Kा9 शकSx.
(“) िेÐZी तंý-
PtÐZì Sंý हt मानवी संसाVनां¸या मागिीचा अ ंदाK GtÁयासाठी वािरि t Kािारt >क
अपSशय महßवाच t Sंý 5हt. हt Sंý S²ां¸या गNानt ÌहिKtच Óयवसरािका ंनी पदिtÐया
मानवी संसाVनां¸या गरKा पवचाराS GtSt. मानव संसाVन S² मन ुÕयबbा¸या गरKा
>कपýS करSाS , पवपवV प्पSसादा ंचा सारांश दtSाS 5पि >क अहवाि Sयार munotes.in

Page 139

कम्थचारी पनयुक्तì
139 करSाS. अंदाKt मानवी संसाVनां¸या गरKtवर सव्थ S² सहमS हxईिय «S ही प्पøया
चािू ठtविी KाSt.
(”) Fपर्तरीर तंý -
गपिSीय Sंý सवSंý चि 5पि अ विंपबS चि यां¸याSीि संबंV दश्थपवSt. हt Sंý
ZvÌयु्थिा¸या सवरूिाS मन ुÕयबbा¸या गरKा ंवर िåरिाम करिार t पवपवV GNक Óयक्त
करSाS.
Sंýांचt अनtक प्कार 5हtS, 8दा. GNीचt Sंý, सवō°पमकरि Sंý, संभाÓय Sंý, 6. हt
KपNि 5पि Zक्त मxठ zया संसरांसाठी यxµय 5हtS.
मानव संसाVनांची भपवÕयाSीि मागिी अन tक GNकांवर अविंबून 5हt, Âयािuकì
काही खािी पदि t 5हtS
१. रोजFाराचा कल - गtÐया िाच वfा«Sीि कम्थचाöयांची Sुिना 5पि पवĴ tfि
करून, कंिनी पS¸या मन ुÕयबbाSीि कि Sिास ू शकSt.
२. बदलरी¸रा Fरजा - या सव्थ प्रम सtवापनवp°ीवर 5पि नंSर मpÂयू, राKीनामा
5पि कम्थचाö यां¸या समाĮीवर अवि ंबून असSाS. भ ूSकाbाSीि अन ुभव
5पि भपवÕयाSीि स tवापनवp°ी¸या िåरपसरSी¸या 5Vार t Âयाचt मूÐयांकन
कtिt KाSt.
‘. 8Âिादकता - 8ÂिादकSा िåरिामा ंमधयt सुVारिा करÁयासाठी मनुÕयबbािा
सधया¸या मनुÕयबbाचा अपVक चा ंगिा वािर करि t 5वÔयक 5ह t, ही
8ÂिादकSा वाQवÁयाची >क िĦS 5ह t. @Nxमtशन 5पि संगिकìकरि ही
8ÂिादकSा स ुVारÁयाची दुसरी िĦS 5ह t. मनुÕयबbाचt प् म ा ि 5 प ि
गुिव°ा या दxÆहéवर Âयाचा िåरिाम हxईि. नxकरी¸या 5वÔयकSा ंसह
कyशÐयt Kुbविt ही पSसरी िĦS 5ह t. Ìहिून, नxकरी पवĴtfि Sंý अशा
Kुbिीसाठी 8िय ुक्त 5हtS.
(•) 6तर तंý-
मानवी संसाVनां¸या गरKtचा अंदाK GtÁयासाठी खािीि 6Sर S ंýt 5हtS
. 6Sर SÂसम स ंसरांĬारt वािरÐया Kािाö या मानवी संसाVनां¸या मागिी¸या
अंदाKा¸या Sंýांचt अनुसरि करून,
. संसरा-सह-8°रापVकार चाN ्थ,
‘. 8Âिादना¸या S ंýावर 5VाåरS अ ंदाK,
४. ?पSहापसक नŌदéवर 5VाåरS अ ंदाK,
“. सांप´यकì Sंý 8दा. सह-संबंV 5पि GNीचt पवĴtfि. munotes.in

Page 140

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
140 आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. अर्थपमपSय Sंý यावर 5VाåरS 5ह tS ---------- 5पि ----------- Sंý.
. ------------ Sंý Óयवसरािका ं¸या गNानt पदिtÐया मानवी संसाVन
5वÔयकSा पवचाराS G tSt.
ब) सिĶ करा :
. कामगार िुनपन्थयुक्तì या शÊदाचा अर ्थ पिहा.
. काय्थ-अËयास Sंý 5पि गुिx°र-कि पवĴtfि पवĴtfि यां¸याSीि Zरक.
क) टरीिा पल्हा :
. 'बvNम-अि' 5पि 'Nvि-Pा8न' ŀपĶकxनाSीि Zरक.
. अर्थपमSीय Sंý.
“.’ मान्वरी संसाधनाचा प्हिोब (ȟȬȤȘN ȘSSȜȫS
ACCOUNTING )
“.’.१ िåरचर (INTRODUCTION ):
मानवी संसाVनt ही महßवाची स ंि°ी मानिी KाS t 5पि Sी भyपSक संि°ीिt±ा वtगbी असSt.
Ìहिून, संसरtची >कूि पकंमS शxVÁयासाठी 6Sर स ंसाVनासह मानवी स ंसाVनांचt मूÐयांकन
दtखीि 5वÔयक 5ह t. ९”० ¸या दशकाS, रtपÆसस पिकN्थ 5पि 6Sर सामापKक
संशxVकांनी मानवी संसाVन (मािम°tचा) पहशxब (HRA - >च 5र >) संकÐिना िåरभापfS
करÁयाचा प्यÂन कtिा. Âयािा मानवी मािम° tचा (संसाVनाचा) पहशxब - Ļुमन åरसxस्थ
अका8ंपNंग (HRA - >च 5र >) असtही ÌहिSाS.
“.’.२ – अ््य (MEANING ) :
मानवी संसाVन पहशxब (HRA - >च 5र >) ही >खाद्ा संसरt¸या मानवी संसाVनांमधयt
कtिtÐया गुंSविुकì Bbखिt 5पि अहवाि द tÁयाची प्पøया 5ह t Kी िरंिरागS पहशxब
िĦSéमधयt पवचाराS GtSिी KाS नाही. पह संकÐिना प्मापिS (सामाÆय) पहशxब Sßवांचा
पवसSार 5हt. मानवी संसाVनांचt मूÐय मxKिt संसरांना Âयां¸या संसाVनाचt अचूक
दसS?वKीकरि करÁयाS मदS करू शकS t. मानवी संसाVनाचा पहशxब ही >क सं²ा 5हt
Kी अका8ंNÆसी प्xZtशनĬारt Âयां¸या रxKगार दtिाöया संसरt¸या कम्थचाöयांची पकंमS 5पि
मूÐय मxKÁयासाठी िाग ू कtिी KाSt.
याचा अर्थ असा हxSx कì 5पर ्थक पववाराििýाS मानवी संसाVनt पकंवा मािम°ा भा ंPवपिS
(पहशxबाS VरÐया ग tÐया) कtÐया िापहKtS. िारंिाåरकििt, सव्थ मानवी संसाVनांचt खच्थ
>कपýS कtिt KाSाS 5पि S t जया कािावVीS खच ्थ कtिt गtिt Âया कािावVी¸या 8ÂिÆनावर munotes.in

Page 141

कम्थचारी पनयुक्तì
141 5कारिt KाSाS. या पक ंवा यािuकì काही खचा «चt भांPवि करÁयाच t कारि असt 5हt कì,
भपवÕयाS या खचा ्थSून काही Zायदt पमbू शकSाS.
मानवी संसाVन पहशxब ही पहशxब िĦSी , प्िािी 5पि S ंýt 5हtS, Kt पवशtf ²ान 5पि
±मStसह, Âयाच संसरtSीि Sसtच संसरtकPून संसरtSीि कम्थचाö यांचt Âयांचt ²ान, ±मSा
5पि प्tरिा यांचt मूÐयांकन करÁयाS कम ्थचारी Óयवसरािनास मदS करSाS. याचा अ र्थ
असा कì काही कम ्थचारी मानव संसाVन बनÁया?वKी दापयÂव बनSाS. मानवी स ंसाVन
पहशxबकम्थचाö यांबĥि पनि्थय GtÁयास सुिभ करSt, ÌहिKt >कSर Âयां¸या सtवा ठtविt पकंवा
Âयांचt पवSरि करिt पकंवा Âयांना मtगा-प्पश±ि सुिभ करिt.
“.’.‘ - वरा´रा (DEFINITION ):
(१) अमेåरकन अका9ंपटंF असोपस>िन नt मानवी संसाVन पहशxबची Óया´या मानव
संसाVनांबĥि माहीS BbखÁयाची 5पि मxKÁयाची प्पøया 5पि ही मापहSी
सवारसय असि tÐया ि±ांना संप्tfि करÁयाची प्पøया  Ìहिून कtिी 5हt.
(२) Éलामो्हरीÂL¸रा शÊदाS, मानवी संसाVन पहशxब Ìहिून िxकांसाठी पहशxब
संसराÂमक संसाVन Ìहिून. यामधयt मानवी संसाVनांची भरSी, पनवP, भाPzयानt,
प्पश±ि 5पि पवकास करÁयासाठी स ंसरांनी कtिtÐया खचा्थचt मxKमाि करि t
समापवĶ 5हt. यामधयt संसरtसाठी िxकांचt 5पर्थक मूÐय मxKिt दtखीि समापवĶ
5हt.”
(‘) सटरीZन नॉZ यां¸या मSt, “मानवी संसाVन पहशxब ÌहिKt भरSी, प्पश±ि, अनुभव
5पि वचनबĦSा यासार´या मानवी स ंसराÂमक 6नि ुNचt मxKमाि 5पि िåरमाि
हxय.
“.’.’ मान्वरी संसाधन प्हिोबाचरी 8पĥĶ े (ȦBȡȜȚȫIȭȜS Ȧȝ ȟȩȘ ):
मानवी संसाVन पहशxबच t 8पĥĶ कtवb संसरtĬारt वािरÐया Kािाö या सव्थ संसाVनांचt मूÐय
Bbखिt नाही Sर Âयामधय t मानवी संसाVनांचt Óयवसरािन द tखीि समापवĶ 5ह t Kt शtवNी
वसSू 5पि सtवांचt प्माि 5पि ग ुिव°ा वाQवtि.
मानवी संसाVन पहशxब प्िािी (>च 5र अका8 ंपNंग पससNम)ची मु´य 8पĥĶt
खािीिप्मािt 5हtS
. पकZायSशीर संसराÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी मानवी स ंसाVनt प्ाĮ करिt,
वाNि करिt, पवकपसS करि t 5पि दtखरtख करिt याबĥि यxµय 5पि प्भावी
Óयवसरािन पनि ्थय GtÁयासाठी संसरtसाठी पकंमS मूÐय मापहSी प्दान करि t.
. संसरtिा मानव संसाVन खचा्थसाठी अंदाKt बKtN 5Vीच Sयार करÁयाS मदS करि t
जयामधयt संिादन खच्थ, प्पश±ि खच्थ, मानवी संसाVनां¸या पवसSारासाठी िागिारा
खच्थ, िगार 5पि मK ुरी 6.
‘. ÓयवसरािनाĬार t मानवी संसाVनां¸या वािरावर प्भावीिि t ि± ठtविt. munotes.in

Page 142

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
142 ४. मानवी संसाVनांचt पवĴtfि करिt ÌहिKt अशा संसाVनांचt KSन, GN पकंवा वV्थन
कtिt गtिt 5हt का हt िाहिt.
“. पवपवV िĦSé¸या 5पर ्थक िåरिामांचt व ग ê क र ि क रू न Ó य व स र ा ि न S ß व ा ं¸या
पवकासासाठी 5पि भपवÕयासाठी यxµय पनि ्थय GtÁयास मदS करि t.
”. मानवी संसाVनां¸या मूÐयाबĥि Óयवसरािकìय KागरूकSा वाQवि t.
•. 8°म मानव स ंसाVन पनयxKनाS मदS करिt.
८. सुVाåरS मापहSी प्िािीवर 5VाåरS िxका ंबĥि यxµय 5पि प्भावी Óयवसरािन
पनि्थय GtÁयासाठी Óयवसरािनािा माग ्थदश्थन करिt.
९. मनुÕयबbाचा प्भावी वािर करÁयासाठी स ंसरtिा मदS करि t.
“.’.“ - मान्वरी संसाधन प्हिोबाच े Zारदे (BȜNȜȝIȫS Ȧȝ ȟȩȘ ):
मानवी संसाVन िtखांकनाचा मु´य 8ĥtश मानवी संसाVन Óयावसापयक 5पि वåरķ
Óयवसरािकांना संसरt¸या मानवी संसाVनांचा काय्थ±मStनt 5पि प्भावीिि t वािर
करÁयास मदS करि t हा 5हt.
मानव संसाVन पहशxब वािरकÂया «ना मानवी संसाVनt प्ाĮ करिt, पवकपसS करि t, वाNि
करिt, संवV्थन करिt, ब±ीस दtिt 5पि Âयांचा वािर करिt यासाठी मापहSी प्दान करि t हt
5हt.
मानवी संसाVनां¸या पहशtबाचt Zायदt खािीिप्मािt 5हtS
. मानवी संसाVन पहशxब ची प्िािी मानवी स ंसाVनांचt मूÐय प्कN करS t, Kt पनयxपKS
भांPविावरीि िरSाÓया¸या यxµय Óया´य tमधयt मदS करSt.
. मानवी संसाVन पहशxब ¸या मदSीनt Óयवसरािकìय पनि ्थय±मSा सुVारिी Kा9
शकSt.
‘. मानवी संसाVन िtखांकनाची अंमिबKाविी मानवी स ंसाVनांना मyÐयवान स ंसाVनt
Ìहिून सिĶििt BbखSt Kी वåरķ Sस tच ÓयवसरािनाĬार t मानवी संसाVनांचा
गuरवािर रxखÁयाS मदS करS t.
४. हt मानवी संसाVनांचा काय्थ±म वािर करÁयास मदS करS t. हt कम्थचारी Vxरिांचt
पनयxKन 5पि अ ंमिबKाविी करÁयाS Óयवसरािनास मदS करS t. बदÐया,
िदxÆनSी, प्पश±ि, सtवापनवp°ी, मानवी संसाVनांची JाNिी 6ÂयादीबाबS पनि ्थय
GtÁयासाठी Óयवसरािनािा मदS क tिी Kाईि. munotes.in

Page 143

कम्थचारी पनयुक्तì
143 “. ही प्िािी 8ÂिादकSा वाQव ू शकSt कारि मानवी प्पSभा , भक्तì 5पि कyशÐय t ही
मyÐयवान संि°ी मानिी KाS t, जयामुbt कम्थचाöयांचt मनxबि वाQू शकSt.
”. वtSन 5पि िगार प्शासना¸या सवō°म िĦSी अ ंमिाS 5िÁयासाठी S t
Óयवसरािनािा मदS करू शकS t.
•. मानवी संसाVन पहशxब ÓयवसायाS मानवी संसाVनt पवकपसS करÁयासाठी खच ्थ
दtईि. यामुbt Óयवसरािनािा मK ुरी¸या 8िाQािीची पक ंमS दtखीि पनपIJS करि t
श³य हxईि.
८. मानवी संसाVनां¸या पवकासावरीि ग ुंSविुकìची Sुिना िाभ 5पि िåरिामा ंशी कtिी
Kा9 शकSt. मानवावर हxिारा ZािS ू खच्थ NाbSा यtÁयाKxµया खचा ्थवर पनयंýि
ठtवÁयासाठी प्यÂन क tिt िापहKtS.
९. गुंSविुकìवरीि िरSाÓयाची गिना S tÓहाच कtिी Kा9 शकS t KtÓहा मानवी
संसाVनावरीि ग ुंSविूक दtखीि पवचाराS G tSिी KाSt.
०. मानवी संसाVन पहशxबा¸या मदSीन t, Óयवसायानt िuशा¸या बाबSीS मानवी
संसाVनांमधयt यxµय गुंSविूक कtिी 5हt कì नाही हt िापहिt Kा9 शकSt.
. कम्थचाö यांची काय्थ±मSा सुVारÁयासाठी मानव स ंसाVन िtखांकन दtखीि मदS
करSt. कम्थचाö यांना Âयां¸यावर हxिारा खच ्थ 5पि Âयांनी 58NिुN 6Âयादी सवरूिाS
पदिtिा िरSावा याची मापहSी पमbS t. यामुbt कम्थचाö यांना Âयांचt मूÐय वाQवÁयास
प्वp° करSt.
“.’.” - मान्वरी संसाधन प्हिोबा¸रा मरा ्यदा (ȣIȤIȫȘȫIȦNS Ȧȝ ȟȩȘ ):
काही 5ÓहानाÂमक िåरपसरSीम ुbt मानवी संसाVन पहशxबािा भारSाS अK ून चािना पमbू
शकिtिी नाही;
मानवी संसाVन पहशxबा¸या काही मया ्थदा खािी नमूद कtÐया 5हtS
. मानवी संसाVनांचt 8 ° म 5पि प्भावी Óयवसरािन स ुिभ करÁयासाठी
Óयवसरािनाचt साVन Ìहिून मानवी संसाVन पहशxब वािरÁया¸या पसĦा ंSािा अद्ाि
अनुभवKÆय िुराÓयांचा 5Vार पमbाि tिा नाही.
. संसरt¸या मानवी संसाVनांची पकंमS 5पि मूÐय शxVÁयासाठी कxिSीही सिĶ 5पि
पवपशĶ काय्थिĦSी पकंवा माग्थदश्थक Sßवt पकंवा सव्थý सवीकारिtिी िĦS नाही.
‘. मानवी संसाVनां¸या मूÐयमािनासाठी 5दश ्थ िĦSीचा अवि ंब कtÐयानt संसरtमधयt
संGf्थ पनमा्थि हxSx कारि काहéमधयt गुि 5पि SxNt असSाS. munotes.in

Page 144

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
144 ४. भyपSक संसाVनां¸या पवŁĦ, मानवी संसाVनt मािकì, राखून ठtवÁयास 5पि
वािरÁयास असमर ्थ असÐयानt, Âयांना खö या अरा्थनt संसाVनt मानÁयाS समसया
पनमा्थि हxSt.
“. अद्ाि कxिSीही प्मापिS काय ्थिĦSी पवकपसS न क tÐयामुbt कंिÆया कtवb अपSåरक्त
मापहSी दtS 5हtS.
”. िारंिाåरक पहशxब अ ंSग्थS सामाÆयS3 सवीकारिी Kािारी काही मानक t य ा
िĦSीनुसार श³य नाहीS.
•. मानवी संसाVनांचt िtखांकन (पहशxब) करÁया¸या सव ्थ िĦSी पवपशĶ ग pपहSकांवर
5VाåरS 5ह tS, Kt कxिÂयाही ±िी खxN t ठरू शकSाS. 8दाहरिार ्थ, असt गpहीS
Vरिt KाSt कì सव्थ कामगार सtवापनवp°ीिय«S >काच संसरtसxबS काम करS राहSाS ,
Kt अनtक वtbा खरt ठरS नाही.
८. असt मानिt KाSt कì मानवी संसाVनांचt अवमूÐयन हxS नाही 5पि खर ं Sर St नtहमीच
कySुक करSाS, Kt काही पवपशĶ क ंिÆयांमधयt दtखीि चुकìचt असू शकSाS.
९. मानवी संसाVनां¸या अपसSÂवाचा कािावVी अपनपIJS असÐयान t म ा न व ी
संसाVनां¸या 5युमा्थनाचा अंदाK िावSा यtS नाही. Âयाम ुbt मूÐयांकन अवासSव
असÐयाचt पदसSt.
०. कामगार संGNनां¸या पवरxVाची सSS भीSी असS t क ा र ि क म ्थचाö यां¸या
मूÐयांकनामुbt St बप±सt 5पि नुकसानभरिाईसाठी दावा करSाS.
. Sरीही मानवी स ंसाVनां¸या िtखांकनाचt महßव 5पि समि ्थकSा, कर कायदt मानवांना
संसाVनt Ìहिून BbखS नाहीS.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) वरा´रा पल्हा :
. कम्थचारी पनयुक्तì
. मानवी संसाVन पहशxब.
ब) सिĶ करा :
. मानवी संसाVन पहशxब प्िािी काय प्कN करS t?
. मानवी संसाVन पहशxबाच t Zायदt कxिSt 5हtS" munotes.in

Page 145

कम्थचारी पनयुक्तì
145 “.“ नोकररी (कामा)चे प्वĴेfर् (ȡȦB ANALYSIS )
“.“.१ - िåरचर (INTRODUCTION ):
नxकरीचt पवĴtfि हा भरSी 5पि पनवPीचा प्ार ंभ पबंदू 5हt. संसरांमVीि पवपवV नxकöया ंची
मापहSी गxbा करि t 5पि Âयाचा अËयास करि t ही िĦSशीर प्पøया 5ह t.
नxकरीचt पवĴtfि ÌहिKt यxµय नxकरीच t वि्थन Sयार करÁयासाठी कy शÐय 5वÔयकSा ,
भूपमका, Kबाबदाöया 5पि प्पøया ंसह पवपशĶ नxकरीबĥि सव ्थ मापहSी गxbा करÁया¸या
िĦSशीर प्पøय tचा संदभ्थ दtSt.
नxकरीचt पवĴtfि हt काम यशसवीिि t िार िाPÁयासाठी 5वÔयक असि tÐया शारीåरक,
भावपनक 5पि स ंबंपVS मानवी गुिांचt पवहंगाविxकन दtखीि दtSt. यxµय 8मtदवार पनवPिा
गtिा 5हt याची खाýी करÁयासाठी ह t >क महßवाचt िा9ि 5हt. हt पनयx³Âयािा कम ्थचाया«ना
प्Âय±ाS काय 5वÔयक 5ह t याचt सिĶ पचý ठtवÁयास मदS करS t.
“.“.२ - वरा´रा (DEFINITION ):
() नxकरीचt पवĴtfि ही कxिSी पøयाकिाि 5पि Kबाबदारी पनपIJS करÁयासाठी
नxकरीचा अËयास करÁयाची प्पøया 5ह t.
() >िप्वन पÉलिो ¸या शÊदाS, नxकरीचt पवĴtfि ही >खाद्ा पवपशĶ नxकरी¸या
@िरtशÆस 5पि Kबाबदारीशी स ंबंपVS मापहSीचा अËयास 5पि गxbा करÁयाची
प्पøया 5हt.
(‘) िरी सेनLो आपर् सटरीव्हन िी. रvपबÆस या ं¸या मSt, नxकरी पवĴtfि ÌहिKt
नxकरीमVीि पøयाकिािा ंचt िĦSशीर अÆव tfि. ही >क म ूिभूS Sांपýक प्पøया
5हt, Kी नxकरीची कS ्थÓयt, Kबाबदाöया 5पि Kबाबदारी िåरभापfS करÁयासाठी
वािरिी KाSt.
(४) ्होÐसट आपर् ि rनकोसट ÌहिSाS, नxकरीचt पवĴtfि हा Sिशीिवार 5पि
िĦSशीर अËयास 5पि कyशÐय t, ²ान, ±मSा 5पि पवपशĶ नxकरी¸या @िर tशनशी
संबंपVS Kबाबदाöया यासार´या मापहSीच t सादरीकरि 5ह t.
“.“.‘ - नोकररी (कामा)¸रा प्वĴ ेfर्ाचे Gटक (ȚȦȤPȦNȜNȫS Ȧȝ ȡȦB
ANALYSIS ):
नxकरी¸या पवĴ tfिामधयt दxन पवसSpS ±týt असSाS
) नxकरीचt वि्थन 5पि
) नxकरीचt Sिशीि.
() नोकररीचे ्वर््यन  नxकरीचt वि्थन कS्थÓयt, Kबाबदाöया 5पि 6Sर ि uिूं¸या संदभा्थS
सपवसSर मापहSी दtSt.
() नोकररीचे तििरील नxकरीचt Sिशीि हt जया 8मtदवारािा नxकरी करायची 5ह t
Âया¸याशी संबंपVS Sिशीि द tSाS, Kसt कì िाýSा, अनुभव 6. munotes.in

Page 146

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
146

कxĶक क्र. ५.१ – नxकरी¸या िवĴेfणा¸या GNका2चे वFêकरण
“.“.’ – नोकररी (कामा)¸रा प्वĴ ेfर्ाचा 8ĥेि  म्हß्व (PȬȩPȦSȜ 
IȤPȦȩȫȘNȚȜ Ȧȝ ȡȦB ȘNȘȣȰSIS ):
. हा भरSी 5पि पनवPीचा प्ार ंभ पबंदू 5हt. यxµयåरÂया पवĴ tपfS कtिtÐया नxकöयांची
प्भावीििt KापहराS कtिी Kा9 शकS t. कtवb यxµय 8मtदवारच नxकरीसाठी अK ्थ
करSाS. हt यxµय पनवP स ुिभ करSt.
. नxकरीचt पवĴtfि यxµय Èिtसम¤Nची सुपवVा दtSt. पनवPिtÐया 8मtदवारांना Âयांचt गुि,
िाýSा 5पि अन ुभव यावर अवि ंबून यxµय नxकरीवर पनय ुक्त कtिt Kा9 शकSt.
‘. कंिनी काय्थप्दश्थन मूÐयमािन करू शकS t. कम्थचाö यां¸या कामपगरी¸या म ूÐयांकनाची
Sुिना नxकरी¸या वि ्थनाS नमूद कtÐयाप्मािt कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ंशी कtिी
Kा9 शकSt. Âयानुसार, कंिनी 5िÐया कम ्थचाöयांची Sाकद 5पि कमक ुवSििा
शxVू शकSt.
• नxकरीचt शीf्थक (िद) • िाýSा • कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया • गुि • कामावरीि पसरSी • अनुभव • कामाचt Sास • कyNुंपबक िाĵ्थभुमी • िगार 5पि बप±स t • प्पश±ि • वािरावयाची य ंýसामुúी, 6. • िरसिर-संबंVी कyशÐयt, 6. munotes.in

Page 147

कम्थचारी पनयुक्तì
147 ४. नxकरीचt प व Ĵtfि हt प् भ ा व ी प् प श ± ि ा स ा ठ ी 5 V ा र Ì ह ि ून काम करS t. जया
कम्थचाöयांची कामपगरी कमक ुवS 5हt Âयांना Bbखिt Kा9 शकSt 5पि Âयानुसार
Âयां¸या कमकुवSििा दूर करÁयासाठी प्पश±ि पदि t Kा9 शकSt.
“. नxकरीचt पवĴtfि हt नxकरी¸या मूÐयांकनासाठी 5Vार Ìहि ून काम करSt. प्Âयtक
नxकरीचt सािt± मूÐय Kvबचt वि्थन 5पि Kvब सि tपसपZकtशन Ĭारt प्दान कtिtÐया
Sिशीिांची Sुिना करून शxVि t K ा 9 श क S t. अशा प्कार t क म्थचाö यां¸या
कामपगरीनुसार >का पवभागाS ून दुसöया पवभागाS बदिी क tिी Kा9 शकS t.
”. नxकरीचt पवĴtfि 8मtदवारािा नxकरीची @Zर सवीकारÁयाबाबS 8िय ुक्त 5हt.
8मtदवारािा कS्थÓयt, िगार, कामा¸या िåरपसरSी, िदxÆनSी¸या स ंVी, नxकरीचt सरान
6Âयादéबĥि सिĶ 5पि यxµय मापहSी पमb ू शकSt. यामुbt 8मtदवाराचा सवीकार पक ंवा
नाकारÁयाचा पनि ्थय सुिभ हxSx. नxकरीची @Zर.
•. नxकरीचt पवĴtfि कम्थचाö यांची बQSी 5पि बदिी स ुिभ करSt. कम्थचाö यां¸या
कामपगरीची नxकरी कS्थÓयt 5पि Kबाबदाöया ंशी Sुिना कtिी KाSt. Âया कम्थचाöयांची
Âयां¸या कामपगरीन ुसार >का पवभागाS ून दुसöया पवभागाS बदिी क tिी Kा9 शकS t.
“.“.“ - नोकररीचे ्वर््यन प्व. नोकररीचे तििरील (ȡȦB DȜSȚȩIPȫIȦN ȭS. ȡȦB
SPECIFICATION ): Zरकाचा मुĥा नोकररीचे ्वर््यन नोकररीचे तििरील . अ््य नxकरीचt वि्थन नxकरी¸या अNी, Kबाबदाöया, िगार 5पि
बप±सt, 6. चt Sिशीि दtSt. नxकरीचt Sिशीि हt गुि 5पि िाýSा यासार´या
नxकरीसाठी अि tप±S
असिtÐया 8मtदवाराशी
संबंपVS Sिशीि द tSt. . क्रम नxकरीचt वि्थन हt नxकरी¸या Sिशीिा¸या 5Vी GPS t. नxकरीचा Sिशीि हा नxकरी¸या वि्थना¸या
नंSर यtSx. ‘. नोकररी8मेद्वार केंपद्रत नxकरीचt वि्थन नxकरीकामाशी संबंपVS मापहSीवर क ¤पद्रS
असSt. नxकरीचा Sिशीि 8मtदवार संबंपVS
मापहSीवर क¤पद्रS
असSx. munotes.in

Page 148

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
148 ४. स्वłि नxकरीचt वि्थन नxकरी¸या Sिपशिा¸या SुिनtS अपVक
प³िĶ असSt कारि कामाशी
संबंपVS मापहSी Sयार कtिी
KाSt. नxकरीचt Sिशीि बनवि t सxिt असSt. Kर
नxकरीचt वि्थन यxµय
प्कारt कtिt असtि, Sर
नxकरी¸या Sिशीिाचt
पववरि Sयार करिt सxिt
5हt, कारि St
नxकरी¸या वि्थना¸या
नंSर GPSt. “. Gटक याS खािीि गxĶी 5ह tS  • नxकरीचt (िदाचt) शीf्थक
• कS्थÓय 5पि
Kबाबदाöया
• अपVकार
• िगार 5पि बप±सt
• कामा¸या अNी
• कामाचt Sास
• कामाचt पठकाि, 6. याS खािीि गxĶी 5हtS 
• शारीåरक वuपशĶzयt
• मानपसक गुि
• िाýSा
• कyNुंपबक िाĵ्थभूमी
• िरसिर-संबंVी
कyशÐयt
• प्पश±ि
• अनुभव, 6. ”. 8मेद्वारासाOरी Zारदा हt कtिtÐया कामाबĥि सिĶ मापहSी दtSt. नवीन पनवPि tिा
8मtदवार नxकरी¸या वि ्थनावर
अविंबून नxकरी सवीकारू
पकंवा नाकारू शकSx. हt 8मtदवारा¸या 5वÔयकSांबĥि सिĶ
कÐिना दtSt. हt
8मtदवारािा KापहराS
कtिtÐया नxकरीसाठी
अK्थ करÁयास मदS
करSt.
कxĶक क्र. ५.२ – नxकरीचे वणªन आिण नxकरीचे तपशील या2]Vील Zरक
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. नxकरी¸या पवĴ tfिामधयt ---------- 5पि ----------- यांचा समावtश
असSx.
. नxकरीची @Zर सवीकारÁयाबाबS 8म tदवारासाठी ------------ 8ियुक्त 5हt. munotes.in

Page 149

कम्थचारी पनयुक्तì
149 ब) वरा´रा पल्हा :
. नxकरी पवĴtfि
. कामाचt सवरूि
‘. Kvब सिtपसपZकtशन
क) ्ोि³रात 8°र े īा :
. नxकरीचt Sिशीि काय 5ह tS?
. नxकरी¸या पवĴtfिाअंSग्थS कामपगरी¸या म ूÐयमािनामधयt कxिSी काय¥
कtिी KाSाS?
‘. कम्थचाöयांना प्भावी प्पश±िासाठी कVी िाठवि t KाSt?
४. नxकरी¸या पवĴ tfिामधयt िदxÆनSी 5पि बदÐया कशा प्कार t हxSाS?
“. नxकरीचt वि्थन 5पि नxकरी ¸या Sिशीिीकरिाच t GNक कxिSt 5हtS?
“.” भरतरी आपर् पन्वि (ȩȜȚȩȬIȫȤȜNȫ ȘND SȜȣȜȚȫIȦN )
“.”.१ - भरतरी (RECRUITMENT ):
भरSी 5पि पनवP ही कम ्थचारी Óयवसरािनाची दxन प्म ुख काय¥ 5हtS. पनवPीिूवê भरSी
हxSt 5पि यxµय 8म tदवार पनवPÁयाS मदS हxS t.
भरSी ही >क प्पøया 5ह t Kी मनुÕयबbाचt ąxS शxVून काQून कम्थचारी पनयुक्तì सारिी¸या
गरKा िूि्थ करSt 5पि काय्थ±म कम्थचाö यांची प्भावी पनवP स ुिभ करÁयासाठी ि ुरtशा सं´यtS
मनुÕयबb 5कपf्थS करÁयासाठी प्भावी 8िाय यxK St.
सxÈया शÊदांS सांगायचt Sर, कंिनीमधयt 8ििÊV नxकöया ंसाठी अK्थ करÁयासाठी िxका ंना
5कपf्थS करÁयाची ही >क प्पøया 5ह t.
अ) वरा´रा
() >िप्वन ÉलरीÈिो¸या शÊदाS, भरSी ही संभाÓय कम्थचाö यांचा शxV GtÁयाची
5पि Âयांना नxकरीसाठी अK ्थ करÁयासाठी 8° tपKS करÁयाची प्पøया
5हt.
() पदकेनLो आपर् रोपबनस यां¸या मSt, भरSी ही वासSपवक पक ंवा अिtप±S
संसराÂमक åरक्त िदा ंसाठी संभाÓयSा शxVÁयाची प्पøया 5हt.
(‘) प्वÐरम बरी. ्व े््यर आपर् की् यांनी पिपहिt कì नxकरी असिtÐया 5पि
नxकरी शxVिाöया ंना >कý 5ििाöया पि ंपकंग अ rप³NपÓहNीकPt भरSी िाहSा
यtSt. munotes.in

Page 150

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
150 ब) वर्वस्ािकीर कम ्यचाöरां¸रा भरतरीचे ąोत
भरSीचt स्त्र x S भ र S ी ¸ य ा ± týांचा संदभ्थ दtSाS जयामVून संभाÓय कम्थचाया«ना
नxकरीसाठी अK ्थ करÁयासाठी 5कपf ्थS कtिt Kा9 शकSt 5पि Âयानुसार पनवP
कtिी Kा9 शकS t. भरSीचt स्त्रxS मxठzया प्मािाS दxन गNा ंमधयt पवभागिt Kा9
शकSाS






कxĶक क्र. ५.३ – व्यवस्थापक�य क] ªचाöया2¸या \रती¸या ąxताचे वFêकरण
(अ) अंतF्यत ąोत
अंSग्थS स्त्रxS कंिनीमVीि स्त्रxSा ंचा संदभ्थ GtSाS.
पवपवV अंSग्थS स्त्रxS खािीिप्माि t 5हtS
() जाप्हरातरी-
KtÓहा 8¸च सSरावर åरक्त Kागा 8ĩवSt, StÓहा कंिनीSीि िाý 5पि अन ुभवी
कम्थचाö यांना 8¸च सSरावर िदxÆनSी पदिी Kा9 शकS t. 8दाहरिार्थ, >खाद्ा
अÐिपशप±S (8ि) 8म tदवारािा Âया¸या वåरķ िदावर िदxÆनSी पदिी Kा9
शकSt जयानt सtवापनवp° पकंवा िदxÆनSी पक ंवा बदिी कtिी 5हt.
• िदxÆनSी • सÐिागार • अंSग्थS KापहराSी • KापहराSी
• पनवpßया • पशZारसी • बदÐया • पवद्ाियीन भरSी munotes.in

Page 151

कम्थचारी पनयुक्तì
151 () बदÐरा-
åरक्त Kागा अंSग्थS बदिीĬारt दtखीि भरÐया Kा9 शकSाS. अन ुभवी 5पि
नवीन पवभागाSीि कS ्थÓयt ह ा S ा b Á य ा स स ± म अ स ि tÐया पवद्मान
काय्थकाåरिीची बदिी क tिी Kा9 शकS t.
(‘) पन्वp° वर्वस्ािक -
काही वtbा, सtवापनवp° Óयवसरािका ंना िरS बxिावि t Kा9 शकSt, पवशtfS
अÐि कािावVीसाठी, KtÓहा Óयवसरािक जया िदावरून पनव p° Lािा 5हt
Âया िदासाठी यxµय 8मtदवार शxVिt कठीि असSt. िुÆहा, SŁि माSा Âया ं¸या
मुिांची काbKी G tÁयासाठी िवकर पनव p° हx9 शकSाS. म ुिt म x ठ ी
LाÐयावर कंिनी अशा कम्थचाöयांना िरS बxिाव ू शकSt. 8दाहरिार्थ, प्सूSी
रKा 5पि संबंपVS समसयांमुbt नxकरी सxPि tÐया सvÉNवtअर अपभयंSा
मपहिांना िरS बxिावÁयासाठी TCS ची नवीनSम मxहीम.
(क) अंSग्थS स्त्रxSांचt Zायदt 
. हt वtbtची बचS 5पि पकZायSशीर 5ह t क ा र ि ब ा Ļ
माधयमांमधयt नxकरी ची KापहराS करÁयाची 5वÔयकSा
नाही 5पि अन tक 8मtदवारां¸या मुिाखSी GtÁयाची दtखीि
5वÔयकSा नाही.
. पवशtfS कंिनी-संबंपVS मापहSी¸या बाबSीS , 6ंP³शन
प्पश±िाची 5वÔयकSा नाही.
‘. Âयामुbt काय्थकारी िुनपन्थयुक्तì कमी हxSt.
४. ÂयाSून पनķा 5पि Kबाबदारीची भावना पवकपसS हxS t.
“. अंSग्थS 8मtदवारािा कंिनीची Vxरिt, पनयम 5पि पनयमा ंची
चांगिी Kाि 5ह t.
”. यामुbt कंिनीSीि कम्थचाöयांचt मनxबि वाQS t.
(ख) अंSग्थS स्त्रxSांचt SxNt
. हt न ा प व Æ य िूि्थ क Ð ि न ा, नवीन पवचार 5पि गपSशीिSा
असिtÐया बाहtरून 5िtÐया 8मtदवारांना कंिनीS प्वtश
करÁयािासून प्पSबंपVS करSt.
. हt पनवPीसाठी मया ्थपदS वाव दtSt 5पि कंिनीमधयt 5वÔयक
>प³L³युपNÓह न पमbÁयाची श³यSा असS t.
‘. िदxÆनSी पकंवा बदिी LािtÐया Óयक्तìचt िद åरक्त हxSt. munotes.in

Page 152

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
152 ४. कंिनीमVीि कम ्थचाöयांची िदxÆनSी पक ंवा बदिी करSाना
ि±िाS पकंवा ि±िाS अस ू शकSx.
“. िदxÆनSी न पमbाि tÐयांमधयt असंSxfाची भावना पनमा ्थि हx9
शकSt.
”. यासाठी कम्थचाö यांचt च ांगिt र ा ख िtिt ग x ि न ी य अ ह व ा ि
5वÔयक 5ह tS Ktिtकरून यxµय अपVकाö या ंची बQSी पकंवा
बदिी हxईि.
(ब) बाĻ ąोत
हt कंिनी¸या बाहtरीि स्त्रxSांचा संदभ्थ दtSt.
पवपवV बाĻ स्त्रxS खािीिप्माि t 5हtS
() वर्वस्ािन सÐलाFार -
काही कंिÆया Âयां¸या संसरtसाठी काय्थकारी कम्थचारी पनवPÁयासाठी
Óयवसरािन सÐिागारा ंची मदS GtSाS.
() जाप्हरातरी-
हt भरSीचt सवा्थS िxकपप्य स्त्रxS 5ह t. åरक्त िदांची KापहराS वS ्थमानिýाS
पकंवा Óयावसापयक मापसका ंमधयt Nाकिी Kा9 शकS t. KापहराSी 6ंNरनtNवर
नxकरीशी संबंपVS वtबसा6Nवर दtखीि ठtवÐया Kा9 शकSाS.
(‘) प्वīालररीन भरतरी-
महापवद्ाियांमधयt अËयासøम पशकिाöया 8म tदवारांना िाठवÁयासाठी
कंिनी Óयवसरािन स ंसरांना दtखीि सूपचS करू शकS t. काही वtbा कंिनी
भरSी सपमSी व uयपक्तकåरÂया स ंसरt¸या कrÌिसिा भtN दt9 शकSt 5पि
8मtदवारांची भरSी करू शकS t. सधया पवपवV स ंसरांमधयt पशकS असि tÐया
8Æहाbी प्पश±िारê ंची भरSी हx9 शकS t.
(४) पिZारसरी-
कंिनी पवद्मान Óयवसरािका ंकPून पकंवा समSुÐय शाखांकPून पमbािtÐया
पशZारशé¸या 5Vार t दtखीि कम्थचाöयाची पनयुक्तì करू शकS t.
(“) 6तर बाĻ ąोत-
6Sर पवपवV बाĻ ąxS अस ू शकSाS, Kसt कì सुयxµय 8मtदवार शxVिाöया
संसरा, मूb कंिनीĬारt कम्थचाö यांची पनयुक्तì, 6.
(क) बाĻ स्त्रxSांचt Zायदt 
. हt नापवÆयिूि्थ कÐिना, नवीन पवचार, चािना 5पि गपSशीिS tसह नवीन
प्पSभांना कंिनीमधयt प्वtश करÁयास प्xÂसापहS करS t. munotes.in

Page 153

कम्थचारी पनयुक्तì
153 . पनवP प्पøयtसाठी 5वÔयक िाýSा 5पि अन ुभवासह मxठzया सं´यtनt
8मtदवार यtÁयाची श³यSा असÐयान t St पनवPीमधयt Óयािक वाव द tSt.
‘. ि±िाSाची श³यSा कमी 5ह t, कारि पनवP पनि ्थयांवर प्भाव NाकÁयाची
संVी बाहtरीि िxकांना कमी 5हt.
४. यासाठी चांगÐया प्कारt ठtविtÐया गxिनीय नŌदéची 5वÔयकSा नाही.
(ख) बाĻ स्त्रxSांचt SxNt
. बाहtरीि Óयक्तéना स ंVी पदÐयानt पवद्मान काय ्थकाåरिी 8िाQाि हxÁयाची
श³यSा 5हt.
. Âयामुbt पवद्मान अपVकाöया ंमधयt पनķा पवकपसS हx9 शकS नाही.
‘. िांबिचक पनवP प्पøया 5व Ôयक असÐयान t वtbखा9 5हt.
४. KापहराSी 5पि पवपवV चाचÁया ¶याÓया िागSाS Ìहि ून St महागPt 5हt.
अशा प्कारt, हt सिĶ 5हt कì भरSी¸या 8ĥ tशासाठी प्Âयtक पचंStकPt अनtक िया्थयी ąxS
5हtS. Sरापि, सवō°म स्त्रxS ÌहिK t प्रम अंSग्थS 5पि नंSर बाĻ Nrि करिt. िरंSु
प्Âय±ाS, अंSग्थS पकंवा बाĻ स्त्रxSाची पनवP अन tक GNकांवर अविंबून असSt, Kसt कì
नxकरीचt सवरूि, पनवPीसाठी 8ििÊV व tb, 5वÔयक कyशÐय t, खचा्थचा समावtश, कंिनीचt
Vxरि, कामगार बाKारि tठtची पसरSी 6Âयादी.
“.”.२ पन्वि (SELECTION ):
अ) अ््य
पनवP ही यxµय नxकरीसाठी यxµय Óयक्तì पनवPÁयाची प्पøया 5ह t. 5K,
ÓयावसापयकåरÂया ÓयवसरापिS क ंिÆया यxµय Óयक्तìसाठी यxµय नxकरी शxVÁयाचा
प्यÂन करSाS.
पनवP ही संसरtSीि åरक्त िदासाठी सवा ्थS यxµय 8मtदवार पनवPÁयाची प्पøया 5ह t.
दुसöया शÊदांS, पनवP ÌहिKt अयxµय अK्थदारांना बाहtर काQिt 5पि संसरtSीि
नxकöया भरÁयासाठी ि ूव्थ-5वÔयक िाýSा 5पि ±मSा असि tÐया Óयक्तéची पनवP
करिt.
संसरtSीि नxकöया भरÁयासाठी 5वÔयक िाýSा 5पि ±मSा असि tÐया नxकरी
अK्थदारां¸या समूहाSून >खाद्ा Óयक्तìिा BbखÁयाची ही प्पø या 5हt. ही >क >च
5र (मानवी संसाVन) प्पøया 5हt Kी पवपवV Sंýांचा अविंब करून िाý 5पि
अिाý अK्थदारांमधयt Zरक करÁयास मदS करS t. munotes.in

Page 154

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
154 ब) वरा´रा
() ्हरीनL ्वरीĆरीच आपर् ्हेरॉÐि कूनÂL यां¸या मSt, पनवP ही 8मtदवारांमVून,
संसरtSीि पकंवा बाहtरून, वS्थमान पसरSीसाठी पक ंवा भपवÕयाSीि िदा ंसाठी
सवा्थS यxµय Óयक्तì पनवPÁयाची प्पøया 5ह t.
() िेल रोिर¸रा शÊदाS, पनवP ही अशी प्पøया 5ह t जयाĬारt रxKगारासाठी
8मtदवारांना दxन वगा«मधयt पवभागिt KाSt जयांना नxकरीची @Zर पदिी
Kाईि 5पि जया ंना पमbिार नाही. 
(‘) >म.जे. ºरुपसरस यांनी िåरभापfS क tिt 5 हt, 8मtदवाराकPt प व प श Ķ
नxकरीसाठी मागवि tिी िाýSा 5ह t कì नाही हt SिासÁया¸या 8ĥ tशानt
पदिtÐया कंिनीमधयt अविंबिtिी काय¥ 5पि 8िकरिा ंची प्िािी ÌहिK t
पनवP प्पøया.
(४) पिसेनLो आपर् रॉपबनस ÌहिSाS, पनवP पøयाकिाि >क मानक िrNन्थचt
अनुसरि करSाS, प्ारंपभक Jाननी म ुिाखSीिासून सुŁवाS हxSt 5पि
अंपSम रxKगारा¸या पनि ्थयासह समाĮ हxS t.
क) पन्वि प्पक्ररेचे टÈिे
पनवP प्पøयtमधयt खािीिप्माि t øमांचा पकंवा Sंýांचा समावtश असSx

त�ा क्र. ५.३ – िनवP प्रिक्रयेचे NÈपे
munotes.in

Page 155

कम्थचारी पनयुक्तì
155 () नोकररीचे प्वĴेfर्-
पनवP प्पøयtSीि िपहिी िायरी ÌहिK t न xकरीचt प वĴtfि करिt. नxकरी¸या
पवĴtfिामधयt दxन भाग असSाS
. नxकरीचt वि्थन 5पि
. नxकरीचt Sिशीि
नxकरीचt वि्थन नxकरीशी स ंबंपVS मापहSी प्दान करS t. नxकरीचt Sिशीि 8मtदवार
संबंपVS मापहSी प्दान करS t. यxµय नxकरीचt पवĴtfि नxकरीची यxµय प्कार t KापहराS
करÁयास मदS करS t. Âयानुसार, यxµय 8मtदवार नxकरीसाठी अK ्थ करू शकSाS ,
Âयामुbt पनवPकÂया«चापनयुक्तìचा बराच वtb 5पि मtहनS वाचSt.
() नोकररीचरी जाप्हरात -
िुQची िायरी ÌहिK t नxकरीची KापहराS करि t. पवपवV माधयमांĬारt नxकरीची
KापहराS कtिी Kा9 शकS t. नxकरी 5पि 8म tदवारापवfयी यxµय Sिशीि
KापहराSीS पदि tिा असिt 5वÔयक 5ह t.
(‘) प्ारंपभक Jाननरी-
अK्थ 5पि अK्थदाराची प्ारंपभक Jाननी कtिी Kा9 शकSt. मूिभूS 5वÔयकSा ि ूि्थ
न करिारt अK्थ बाKूिा ठtविt KाSाS. 8मtदवारांची Sिासिी करÁयासाठी या
NÈÈयावर >क प्ारपमक म ुिाखS GtSिी KाSt Ktिtकरून कtवb यxµय 8म tदवार
पनवPी¸या िुQीि NÈÈयाSून KाSीि.
सहसा, >क कपनķ >प³L³य ुपNÓह Jाननीच t काम करSx. या N ÈÈयावर, अपVकारी
8मtदवाराचt सामाÆय Óयपक्तमÂव , वय, िाýSा, कyNुंपबक िाĵ्थभूमी Sिासू शकSाS.
8मtदवारािा िगार, कामाची िåरपसरSी 6Âयादéची मापहSी द tखीि पदिी Kा9 शकS t.
(४) åरक्त अज्य (मसुदा)-
हा कंिनीचा >क पवपहS प्कार 5ह t Kx 8मtदवाराची सामापKक , चåरý, शu±पिक,
कामाचा अनुभव, संदभ्थ 6Âयादी संदभा्थS मापहSी पमbवÁयास मदS करSx.
åरक्त अK्थ (मसुदा) खािीि बाबéसाठी 8ियxगी 5ह t -
. मुिाखSकारािा मापहSी दtिt.
. 8मtदवारांनी अनुभव, िाýSा, 6. यासार´या िाýSा पनकfा ंची िूS्थSा न
कtÐयास Âयांना नाकारÁयाचा िाया दtSt.
munotes.in

Page 156

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
156 (“) चाचÁरा-
8मtदवारांची ±मSा 5पि काय ्थ±मSा SिासÁयासाठी पवपवV चाचÁया G tSÐया
KाSाS. चाचÁया ंचा प्कार नxकरी¸या सवरूिावर 5पि Óयवसरािना¸या
Sßव²ानावर अवि ंबून असSx. चाचिीचा >क महßवाचा Zायदा असा 5ह t कì St >का
वtbी 8मtदवारां¸या मxठzया गNािा पदिt Kा9 शकSt 5पि वtb 5पि खच्थ वाचवSt.
पवपवV चाचÁया खािीिप्मािt 5हtS बुपĦम°ा चाचर्री सं´याÂमक, कyशÐयt, Sक्थशक्तì, समरिशक्तì 5पि अशा 6Sर ±मSा ंचा Æयाय करÁयासाठी
रोµरता चाचर्री पवपशĶ कyशÐय पक ंवा पवपशĶ कyशÐय 5ÂमसाS करÁया¸या ±मS tचा Æयाय करÁयासाठी वरपक्तमÂ्व चाचर्री िåरि³वSा, सामापKक संबंV, 6Âयादéचा Æयाय करÁयासाठी कल चाचर्री Óयवसाय, 5वP 5पि कyशÐय 6Âयादéबĥि 8म tदवारां¸या 5वPी 5पि नावPी KािूनGtÁयासाठी कार्यक्षमता चाचर्री प्ाĮ कtिtिt कyशÐय पकंवा ²ान 5पि अन ुभव Ļाची समी±ा करÁयासाठी कxĶक क्र. ५.४ – उ]ेUवारा2ची ±]ता आिण काय ª±]ता तपाgÁयाgाOी ¸या िविवV
चाचÁया
(”) मुलाित-
8मtदवार 5पि म ुिाखSकार या ं¸याS समxरासमxर पवचार , कÐिना 5पि मSा ंची
दtवािGtवाि हxSt. मुिाखS ही 8मtदवारांची SŌPी िरी±ा असS t.
. मुिाखS गN मुिाखS पकंवा वuयपक्तक मुिाखS असू शकSt.
. मंPbामाZ्थS पकंवा सपमSीमाZ्थS मुिाखS GtSिी Kा9 शकSt पKरt >का वtbी
अनtक Óयक्तì (मंPb पकंवा सपमSीचा समावtश) >का 8मtदवाराची मुिाखS
GtSाS.
‘. िåरि³वSा, संयम, संयम 5पि 8म tदवारांचt 6Sर गुि समKून GtÁयासाठी
Sिाविूि्थ मुिाखS असू शकSt. अशा मुिाखSéमधयt 8मtदवारांना पचPपचP
करिारt, िापKरवािt, ýासदायक 5पि मनािा चNका िाविार t प्ij पवचारून
Sिाव व Sाि पदिा KाSx. munotes.in

Page 157

कम्थचारी पनयुक्तì
157 (•) संदभ्य तिासर्री -
अK्थदाराचt भूSकाbाSीि Kीवन , चाåरÞय 5पि अन ुभव यापवfयी ि ुरवठा पकंवा िुĶी
करÁयास 6¸J ुक असिtÐया 8मtदवारांना संदभ्थ (संबंVांÓयपSåरक्त) प्दान करÁयास
सांपगSिt Kा9 शकSt.
. संदभ्थ Sिासिी 8मtदवाराचt वuयपक्तक िाý 5पि कyN ुंपबक िाĵ्थभूमी समKून
GtÁयास मदS करS t.
. हt 8मtदवारानt िुरविtÐया संभाÓय खxNzया मापहSीिास ून बचाव करÁयास मदS
करSt.
‘. हt मागीि पनयx³Âया ंशी संिक्थ साVून 8मtदवाराचा अहवाि अन ुभव पनपIJS
करÁयाS मदS करS t.
(८) ्वैīकीर तिासर्री -
8मtदवारांनी Zम्थमधयt सामीि हxÁयाि ूवê Âयांची वuद्कìय Sिासिी क tिी KाSt
. 8मtदवार कS्थÓयt 5 प ि Kबाबदाöया प्भावीिि t ि ा र ि ा P Á य ा स ा ठ ी
शारीåरकŀĶzया SंदुŁसS 5हt कì नाही St शxVिt.
. 6Sर कम्थचाöयांचt 5 र x µ य 5 प ि स ुरप±SSा सुपनपIJS करा. कायद tशीर
5वÔयकSा िूि्थ करिt.
‘. 8मtदवार पवपशĶ कामा¸या पठकािी Kस t क ì र ा स ा य प न क क ा र ख ा Æ य ा S
संवtदनशीि 5हt कì नाही St शxVिt.
४. 8मtदवारािा 5रxµय समसया 5ह tS कì नाही हt Kाििt Kt Âया¸या वागिुकìवर
5पि नxकरीवरीि कामपगरीवर पविåरS िåरिाम करू शकS t.
(९) अंपतम मुलाित-
नxकरीची @Zर द tÁयािूवê, 8मtदवारािा नxकरीमVीि Âया ंची 5वP 5पि Âया ं¸या
अिt±ा Kािून GtÁयासाठी 5िखी >क SŌPी म ुिाखS GtSिी Kा9 शकS t. या
NÈÈयावर, िगार 5पि 6Sर कामा¸या भßया ंची वाNाGाNी क tिी Kा9 शकS t.
(०) नोकररी प्दान-
पनवP प्पøयtSीि हा सवा्थS महßवाचा 5पि अ ंपSम NÈिा 5ह t. 8मtदवारा¸या
चुकì¸या पनवPीम ुbt कंिनीिा अनtक वf¥ नुकसान सहन कराव t िागू शकSt 5पि SxNा
अगपिS 5हt. यxµय Óयक्तìिा यxµय नxकरी द tÁयासाठी कंिनीनt अपSशय महßवाचा
पनि्थय GtSिा िापहKt. munotes.in

Page 158

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
158 () िाOिुरा्वा-
>कदा 8मtदवार पनवPÐयान ंSर, Âयािा सामीि करून यxµय नxकरीवर ठ tविt KाSt.
पनवPकÂया«नी यxµय नxकरीसाठी यxµय 8म tदवार पनवPSाना यxµय पनवP क tिी 5हt
का हt शxVÁयाचा प्यÂन क tिा िापहKt.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. ---------- 5पि ---------- ही कम्थचारी Óयवसरािनाची दxन प्म ुख काय¥
5हtS.
. भरSीचt स्त्रxS मxठzया प्मािाS दxन गNा ंमधयt पवभागिt Kा9 शकSाS ------
------ 5पि ------------ .
ब) टरीिा पल्हा :
. जया कंिÆया SुÌही पवद्ाियीन भरSी करSाना िापहÐया 5ह tS Âयांची नŌद
करा.
. नxकरी पवĴtfिा¸या िायöया यxµय øमान t पिहा.
क) वरा´रा पल्हा :
. भरSी
. पनवP
P) सिĶ करा :
. िदxÆनSीचt पनकf.
. Łची¸या चाचÁया.
‘. गN मुिाखS 5पि मंPb पकंवा सपमSीĬारt मुिाखS याSीि Zरक.
6) ्ोि³रात 8°र े īा :
. पवद्ाियीन भरSी कशी हxS t?
. åरक्त अK्थ ÌहिKt काय?
‘. प्ारंपभक Jाननीमधय t कxिSी काय¥ कtिी KाSाS?
“.• सारांि (SUMMARY )
कंिनी¸या दीG्थकािीन यशाची Sिासिी सामाÆयS3 पवपशĶ 5पर ्थक 5पि गuर-5पर्थक
मािदंPांवर कtिी KाSt. मानवी संसाVनt (काम्थचारी) हt या नवीन गuर-5पर्थक GNकांिuकì
5हtS Kt कvिōरtN यश पनपIJS करÁयाS महßवि ूि्थ भूपमका बKावSाS. मानवी स ंसाVनt munotes.in

Page 159

कम्थचारी पनयुक्तì
159 >खाद्ा संसरt¸या कम्थचाö यांमधयt संिÆन सामूपहक कyशÐय, नवकÐिना, नtSpÂव, 8द्xKकìय
5पि Óयवसरािकìय कyशÐय t दश्थवSाS.
कम्थचारी पनयुक्तì ही पवपशĶ िदा ंसाठी संसरtSीि िाý 8मtदवारांना पनयुक्त करÁयाची प्पøया
5हt. कम्थचारी भरSी, पनवP, प्पश±ि, पवकास, िदxÆनSी 5पि भरिाई याĬारt यxµय वtbी
यxµय कामावर यxµय कम ्थचाö यांĬारt åरक्त िदt भरिt हt Óयवसरािकìय काय ्थ 5हt.
मानव संसाVन (HR - >च 5र) सकाराÂमक Óयवसाय स ंसकpSी पवकपसS करÁयाS 5पि
कम्थचारी प्पSबĦSा 5पि 8ÂिादकSा स ुVारÁयाS महßवि ूि्थ भूपमका बKावS t. हt
कम्थचाö यांना VxरिाÂमक Óयवसरािन , वtSन 5पि िगार , पवĴtfि िाभ, सुरप±SSा 5पि
Kxखीम Óयवसरािन , कायदtशीर समसया कमी करS t, प्पश±ि 5पि पवकास , कम्थचारी
स±मीकरि, भरSी 5पि पनवP , पनयुक्तì प्पøया, अनुिािन राखिt यासार´या पवपवV स tवा
प्दान करSt.
>च 5र (मानवी संसाVन) 5वÔयकStचा अंदाK हt कंिनी¸या VxरिाÂमक यxKना ंवर
5VाåरS नxकरी 5पि िxका ंसाठी संसरt¸या अंदाKt भ प व Õ य ा S ी ि ग र K ा ंचा अंदाK
िावÁयाचt Sंý 5हt. असा अंदाK संसरt¸या अंSग्थS पकंवा मxठzया प्मािावर 8द्xग 5पि
अर्थÓयवसरtसाठी खािीिप्माि t असू शकSx संसरtसाठी अंSग्थS GNक भरSी¸या गरKा ,
बKtN, JाNिी Vxरिt, कम्थचाöयांची 8ÂिादकSा , संसराÂमक बदि. बाĻ GNक Kस t
रxKगारा¸या स ंVी, Sांपýक बदि, िxकसं´याशास्त्रीय बदि , बहòसांसकpपSक काय्थबि, दबाव
गN, अनिtप±S िåरपसरSी , नuसपग्थक पकंवा िया्थवरिीय िåरपसरSी.
>च 5र (मानवी संसाVन) 5वÔयकSांचा अंदाK GtÁयासाठी संसरांĬारt पवपवV Sंýt पनवPिी
KाSाS Kसt Óयवसरािकìय पनि ्थय, काय्थ-अËयास Sंý, गुिx°र-ů¤P पवĴtfि, अर्थपमSीय
Sंý, PtÐZì Sंý, गपिSीय Sंý, 6.
मानवी संसाVन पहशxब  मानवी स ंसाVनांचा पहशxब (>च 5र >  >च > >) ही >खाद्ा
संसरt¸या मानवी संसाVनामधयt कtिtिी गुंSविूक BbखÁयाची 5पि अहवाि द tÁयाची
प्पøया 5हt. हt कम्थचाö यांबĥि पनि्थय GtÁयास सुिभ करSt Kt Âयां¸या सtवा ठtवायचt पकंवा
Âयांचt पवSरि करायच t पकंवा Âयांना 5वÔयक प्पश± ि प्दान करSt. संसरtिा मानवी संसाVन
पहशxब चt अनtक Zायदt 5हtS. मानवी संसाVन पहशxबचा 8ĥ tश वािरकÂया«ना >खाद्ा
संसरt¸या मानवी संसाVनांचा काय्थ±मStनt 5पि प्भावीिि t संिादन करिt, पवकपसS करि t,
वाNि करिt, संवV्थन करिt, ब±ीस दtिt 5पि वािर करि t यासाठी मापहSी प्दान करि t 5हt.
मानवी संसाVन पहशxब चt Zायदt असूनही, Âयािा काही 5Óहान t पकंवा मया्थदांचाही सामना
करावा िागSx.
नxकरीचt पवĴtfि (Kvब अrनापिपसस) ही यxµय नxकरीच t वि्थन Sयार करÁयासाठी कyशÐय
5वÔयकSा, भूपमका, Kबाबदाöया 5पि प्पøया ंसह पवपशĶ नxकरी बĥि सव्थ मापहSी गxbा
करÁयाची िĦSशीर प्पøया 5ह t. Kvब अrनापिपससचt  GNक 5हtS Kvबचt वि्थन 5पि
Kvब सिtपसपZकtशन. नxकरीचt व ि्थन नxकरीशी स ंबंपVS मापहSी प्दान करS t. Kvब
सिtपसपZकtशन 8मtदवाराशी संबंपVS मापहSी प्दान करS t. नxकरीचt पवĴtfि यxµय पनवP , munotes.in

Page 160

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
160 यxµय Èिtसम¤N, प्पश±िासाठी 5Vार , नxकरीचt मूÐयमािन, िदxÆनSी, हसSांSरि, कामपगरी
मूÐयांकनासाठी 5Vार 6Âयादी स ुपवVा दtSt.
भरSी ही >क प्पøया 5ह t जयामुbt कम्थचारी वगा्थ¸या वtbािýका¸या गरKा ि ूि्थ करÁयासाठी
मनुÕयबbाचt स्त्रxS शxVिt 5पि काय्थ±म कम्थचाö यांची प्भावी पनवP स ुिभ करÁयासाठी
िुरtशा सं´यtS मनुÕयबb 5कपf ्थS करÁयासाठी कम ्थचारी प्भावी 8िाय करि t. भरSीचt
मु´यS3 अंSग्थS 5पि बाĻ अस t दxन ąxS 5ह tS. अंSग्थS ąxS 5हtS  िदxÆनSी, बदिी,
सtवापनवp°, 6. बाĻ ąxS 5ह tS सÐिागार, KापहराS, कrÌिस भरSी, पशZारसी 6.
पनवP ही åरक्त िदावरीि यxµय नxकरीसाठी सवा ्थS यxµय 8मtदवार पनवPÁयाची प्पøया 5ह t.
पनवP प्पøयtS िुQीि चरिांचा समावtश 5हt नxकरीचt पवĴtfि, नxकरीची KापहराS ,
प्ारंपभक Jाननी, अK्थ åरक्त, चाचÁया, मुिाखS, संदभ्थ Sिासिी, वuद्कìय Sिासिी, अंपSम
मुिाखS, नxकरीची @Zर 5पि Zvिx -अि.
“.– स्वाधरार (EXCERCISES )
अ) िालरील प्वधाने चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. िदxÆनSी 5पि बदिी कम ्थचाö यांवर अविंबून असSt.
. मुिाखSीनंSर नxकरीची KापहराS क tिी KाSt.
‘. प्पश±िासाठी 5दश ्थ पठकाि अपनवाय ्थ नाही.
४. पनयxKन 5पि संGNन काय¥ िूि्थ LाÐयानंSर कामगारांचt भरSी पनवP काय्थ
हxSt.
“. 'बvNम-अि <प्xच' ŀĶीकxनाअंSग्थS 8¸चसSरीय Óयवसरािन संिूि्थ संसरा
5पि पवपवV पवभागा ंसाठी मानव संसाVनाची 5वÔयकSा अ ंदाK 5पि
अंदाK करSx.
ब) पदलेÐरा िरा्यरांिैकी स्वा्यत रोµर िरा्यर पन्विा:
. पनवP प्पøयtदरÌयान खािीिि uकì कxिSी िरी±ा G tSिी KाS नाही ?
(अ) कामपगरी चाचिी , (ब) िाýSा चाचिी ,
(क) बुपĦम°ा चाचिी , (P) सवारसय चाचिी
. मानवी संसाVनां¸या गरKां¸या अंदाKावर िåरिाम करिा रा अंSग्थS GNक
खािीििuकì कxिSा 5ह t"
(अ) अंदाKिýक, (ब) रxKगारा¸या स ंVी,
(क) Sांपýक बदि, (P) दबाव गN munotes.in

Page 161

कम्थचारी पनयुक्तì
161 ‘. खािीििuकì कxिSा GNक िxकसं´याशास्त्रीय बद िा¸या GNकांमधयt यtS
नाही"
(अ) वय, (ब) पिंग,
(क) कम्थचाö यांची रचना, (P) Sांपýक ²ान
४. कxिÂया Sंýा¸या अंSग्थS अंदाK िावÐया Kािाö या अविंपबS चि 5पि
सवSंý यां¸याS संबंV सरापिS कtिा KाSx?
(अ) गुिx°र-कि, (ब) अर्थपमSीय Sंý,
(क) PtÐZì Sंý, (P) गपिSीय Sंý
“. िåरि³वSा, सामापKक संबंV, 6Âयादéचा Æयाय करÁयासाठी कxिSी चाचिी
वािरिी KाSt"
(अ) बुपĦम°ा चाचिी , (ब) यxµयSा चाचिी ,
(क) Óयपक्तमÂव चाचिी , (P) कि चाचिी
क) वरा´रा पल्हा :
. कम्थचारी पनयुक्तì
. मानवी संसाVनाचा पहशxब
‘. नxकरीचt पवĴtfि
४. भरSी
“. पनवP
P) टरीिा पल्हा:
. कम्थचारी पनयुक्तì 8िøमाĬारt कtिी Kािारी काय¥.
. कम्थचारी पनयुक्तì 8िøमामधयt नxकरी¸या पवĴ tfिाची समि्थकSा.
‘. सुर±Sा 5पि Kxखीम Óयवसरािन.
४. भरSी¸या अंSग्थS स्त्रxSांचt Zायदt.
“. भरSीचt ąxS ठरविार t GNक.
6) ्ोि³रात 8°र े īा:
. कम्थचाöयांना प्भावी प्पश±िासाठी क tÓहा िाठविt KाSt?
. अनिtप±S िåरपसरSी मधयt मानवी संसाVनां¸या गरKांचt बाĻ GNक मानवी
संसाVना¸या गरK t¸या अंदाKावर कशा प्करt िåरिाम करSाS .?
‘. नxकरी¸या पवĴ tfिा अंSग्थS चाचÁया GtÁयाचt Zायदt काय 5हtS?
४. गुिx°र-कि पवĴtfि कशा प्कारt वािरिt KाSt"
“. संदभ्थ Sिासिीचt पनवP प्पøयtमधयt काय महÂव 5ह t"
 munotes.in

Page 162

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
162 ”
कम्यचाररी भरतरी¸रा पनर ुक्ती-िIJात प्पक्ररा
प्करर् संरचना
”.० 8पĥĶt
”. प्सSावना
”. कम्थचारी प्पश±ि
”.‘ कम्थचारी पवकास
”.४ कम्थचाöयां¸या कामपगरीचt मूÐयमािन
”.“ सारांश
”.” सवाधयाय
”.० 8पĥĶे (OBJECTIVES )
Ļा प्करिाचा अËयास क tÐयानांSर पवद्ारê खािीि बाबSीS स±म हxSीि 
• प्पश±ि 5पि पवकास स ंकÐिना समKून Gtिt.
• कंिनी 5पि 8मtदवारांना प्पश±िाचt Zायदt Kािून Gtिt.
• प्पश±िाचt प्कार 5पि िĦSी सिĶ करिt.
• नxकरीवरीि 5पि नxकरीबाहtरीि प्पश±ि सिĶ करिt.
• प्पश±िाची Sßव t नमूद करिt.
• कामपगरीचt मूÐयमािन ही स ंकÐिना समKून Gtिt.
• कामपगरी¸या मूÐयमािनाची गरK 5पि िĦSी सिĶ करिt..
• पनि्थयाÂमक मूÐयांकन 5पि कामपगरी¸या मूÐयांकना¸या वसS ुपनķ िĦSéचt
मूÐयांकन करिt.
• कामपगरी¸या मूÐयांकनाचt 8ियxग सिĶ करिt.
”.१ प्सता्वना (INTRODUCTION)
प्पश±िामुbt सवा«गीि वuयपक्तक पवकास हxSx. प्पश±िाचा मु´य िåरिाम ÌहिKt पशकिt.
प्पश±िारê नवीन सवयी, नवीन कyशÐयt, 8ियुक्त मापहSी पशकSाS जयामुbt Âयांची
कामपगरी सुVारÁयास मदS हxSt. munotes.in

Page 163

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
163 कम्थचाöयांना यxµय प्पश±ि पदिt िापहKt KtिtकŁन St Âयांचt काय्थ काय्थ±मStनt करू शकSीि
5पि KtÓहा कामगारांना प्पश±ि पदिt KाSt StÓहा Âयांना मानपसक समाVान पमbSt कारि
Âयांना वाNSt कì Óयवसरािन Âयां¸याS रस GtS 5हt.
Óयवसरािन पवकास ही पशकÁयाची पनयxपKS िĦSशीर प्पøया 5हt. हt नवीन ²ाना¸या
संिादन 5पि वािरा¸या 5किनाĬारt मानपसक ±मSा 5पि अंगभूS गुि पवकपसS करून
Óयक्तéमधयt वS्थनाÂमक बदि GPवून 5िÁयासाठी पPLा6न कtिtिt 5हt.
कामाचt मूÐयमािन ÌहिKt >खाद्ा कम्थचाöया¸या नxकरीSीि कामपगरीची िारख . यािा
गुिव°ा मुÐयांकन असtही ÌहिSाS. सव्थ Óयवसरािक सSS Âयां¸या कपनķां¸या
(अVीनसरां¸या)कामाची िारख करS असSाS 5पि सSS मूÐयांकन करS असSाS. हt
Óयक्तé¸या कामावरीि कामपगरी¸या संदभा्थSीि 5पि Âया¸या पवकासा¸या ±मS tबĥिचt
िĦSशीर मूÐयमािन 5हt. सवा्थS Kवbचt वåरķ अशा मूÐयांकनाचt प्भारी असSाS.
Óयवसरािकìय मूÐयमािनामधयt 8पĥĶt 5पि यxKना साधय करÁयासाठी Sसtच पनयxKन,
5यxKन, नtSpÂव 5पि पनयंýि यासार´या सव्थ Óयवसरािकìय काया«चt असt द xÆही
कामगीरéचt मxKमाि कtिt िापहKt.
”.२ कम्यचाररी प्पिक्षर् (ȫȩȘININȞ Ȧȝ ȜȤPȣȦȰȜȜS )
”.२.१ िåरचर (INTRODUCTION ) :
प्पश±ि हt कम्थचाö यांची कyशÐयt वाQवून Âयांचt वS्थन सुVारÁयाचt >क साVन 5हt.
कम्थचाöयांना पनयुक्त कtिtÐया नxकöया िार िाPÁयासाठी Âयांना Sांपýक 5पि Óयवसरािकìय
कyशÐयt 5वÔयक असSाS. नवीन कम्थचाöयांना Sसtच पवद्मान कम्थचाöयांना प्पश±ि दtिt
5वÔयक 5हt. प्पश±िासाठी वािरÐया Kािाö या िĦSी 5पि प्पश±ि कxिÂया
कािावVीसाठी द्ायचt हt ÓयवसरािनाĬार t प्पश±िाचt 8पĥĶ, प्पशप±S करिाö या Óयक्तéची
सं´या 5पि कम्थचाö यांना 5वÔयक असिtÐया प्पश±िाचt प्माि यानुसार ठरविt KाSt.
”.२.२ अ््य (ȤȜȘNINȞ) :
प्पश±िािा सामाÆयS3 अÐिकािीन श u±पिक प्पøया Ìहि ून िापहिt K ा St जयाĬारt
Óयवसरािकìय नसि tिt कम्थचारी संGNनाÂमक 8पĥĶ t साधय करÁयासाठी KŁरी असि tÐया
वाQीव िåरिामकारकS tसाठी 5वÔयक Sा ंपýक ²ान 5पि कyशÐय t 5ÂमसाS करSाS.
प्पश±िामुbt सवा«गीि वuयपक्तक पवकास हxSx. प्पश±िाचा मु´य िåरिाम ÌहिKt पशकिt.
प्पश±िारê नवीन सवयी, नवीन कyशÐयt, 8ियुक्त मापहSी पशकSाS जयामुbt Âयांची
कामपगरी सुVारÁयास मदS हxSt.
”.२.‘ वरा´रा (DEFINITION ) :
() ्वेन कrपसB¸या शÊदाS, "प्पश±िामधयt कम्थचारी ²ान, कyशÐयt, ŀĶीकxन 5पि
सामापKक वS्थन सुVारÁयासाठी G tSिtÐया पनयxपKS काय्थøमांचा समावtश असSx,
Ktिtकरून संसरtची कामपगरी ि±िीयरीÂया स ुVारtि." munotes.in

Page 164

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
164 () बास आपर् ्वॉन यां¸या मSt, " प्पश±ि ही संGNनाÂमक सुVारिtची >क प्पøया 5ह t
Kी कम्थचाö यांची कyशÐयt 5 प ि ŀĶीकxन सुVारून Zायदtशीर बदि GPव ून
5िÁयाचा प्यÂन करS t जयामधयt समान चपिS कyशÐयt प्ाĮ करÁयािास ून St KपNि
सामापKक-भावपनक वp°éचा पवकास 5पि बदिािय «S¸या प्पøया असSाS.
(‘) पलंटन आपर् िाररीक ÌहिSाS, "प्पश±ि ही सहभागéना 5वÔयक समK 5पि
कyशÐयt 5ÂमसाS करÁयाची >क स ुÓयवपसरS संVी 5हt.
(४) बेकर यांनी प्पश±िाची Óया´या अशी क tिी 5हt कì "प्पश±ि ही मानवी संसाVनांची
गुंSविूक Ìहिून िåरभापfS क tिी KाSt Kी कामगारांची 8ÂिादकSा वाQवS t."
(“) पÉलिो¸या मSt "प्पश±ि हt पवपशĶ काम करÁयासाठी कम्थचाöयाचt ²ान 5पि
कyशÐय वाQवÁयाची पøया 5हt.
”.२.’ प्पिक्षर्ाचे म्हß्व  Zारद े (IMPORTANCE / ADVANTAGES OF
TRAINING ) :
प्पश±ि पवपवV 8ĥ tशांची िूSê करSt. Ìहिूनच, प्पश±ि कtवb कम्थचाöयांसाठीच नाही Sर
कंिनीसाठी दtखीि महßवाचt 5हt





त�ा क्र. ”.१ – प्रिश±णाचे ZायUे • 8¸च 8ÂिादकSा • 5Âमपवĵास • अनुिपसरSीमधयt GN • बप±सt • नवीन यtिाöयांना मदS करSt • सकाराÂमक ŀĶीकxन
कxĶक क्र. ”.१ – प्रिश±णा¸या Zायīा2चे वFêकरण
अ) कंिनरीसाOरी Zारद े (Advantages to the Company ):
() ्वाQरी्व कार्यक्षमता आपर् 8Âिादकता -
प्पशप±S कम्थचारी अपVक गSीन t 5पि अचूकStनt काम करSाS. S t बांपVिकì
5पि समि्थिा¸या भावनtनt काम करSाS. याच t कारि ÌहिK t कtवb ²ान
5पि कyशÐयtच पवकपसS हxS नाहीS Sर सकाराÂमक ŀपĶकxनही पवकपसS
हxSx. प्पश±िाम ुbt कम्थचाöयांची गुिाÂमक 5पि िåरमािाÂमक कामपगरी
हxSt.
कंिनीसाठी
प्पिक्षर्ाचे Zारदे
कम्थचाöयांसाठी munotes.in

Page 165

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
165 () कमरी िर्य्वेक्षर्-
प्पशप±S Óयक्तéना कमी िय ्थवt±िाची 5वÔयकSा असS t कारि Âयांना Âयांचt
काम चांगिt मापहS असS t 5पि कमी च ुका हxSाS. िय ्थवt±क अपVक
महßवा¸या प्पøयांवर ि± क¤पद्रS करू शकSाS Kस t कì पनयxKन 5पि
पनयंýि.
(‘) अिGात आपर् अिवर रामधरे कमरी-
प्पशप±S कम्थचारी Âयां¸या नxकरी 5पि स ंसरtबĥि सकाराÂमक ŀĶीकxन
पवकपसS करSाS. Âया ंना Âयां¸या नxकöयांमधयt अपVक रस पनमा ्थि हxSx 5पि
Âयामुbt St यंýt 5पि सापहÂय ÓयवपसरS हाSाbSाS. Âयाम ुbt अिGाS 5पि
अिÓयय कमी हxÁयास मदS हxS t.
(४) कमरी अनुिपस्तरी आपर् ि ुनपन्यरुक्ती-
प्पशप±S Óयक्तì नxकरीS अपVक समाVान पमbवS t. प्पशप±S कम ्थचाöयांचt
मनxबि 8¸च असSt. िुरtशा कारिापशवाय S t अनुिपसरS राहS नाहीS.
मKुरांची िुनपन्थयुक्तì हxÁयाची श³यSाही कमी हxSt.
(“) न्वरीन रेर्ाöरांना मदत करत े-
प्पश±िामुbt नवीन कम्थचाöयांमधयt 5Âमपवĵास पनमा ्थि हxSx. नवपनय ुक्त
8मtदवारांना कंिनीबĥि अपभमान 5पि 5ि ुिकìची भावना वाNS t. Âयांना
समKSt कì कंिनीिा Âयां¸यामधयt खरtच सवारसय 5हt 5पि Âयामुbt कंिनी
नवीन कम्थचाö यांकPून चांगÐया सtवा पमbवÁया¸या पसरSीS यtSt.
(”) कंिनरीचरी धोरर्े आपर् कार्यक्रमांचरी माप्हतरी देते-
प्पश±ि हt कंिनीची Vxरिt 5पि काय्थøम कम्थचाöयांना कbवÁयाच t साVन
असू शकSt. प्भावी संप्tfि कम्थचाö यांकPून सवीकpSी पमbपवÁयाS मदS करS t
5पि St कंिनीची 8पĥĶt साधय करÁयासाठी सहकाय ्थ करSाS.
(•) 6तर Zारदे-
. ÂयाSून चांगिt कामगार संबंV पवकपसS हxSाS.
. हt कम्थचाö यांची Zम्थबĥि पनķा पवकपसS करS t.
‘. हt नवीन Sंýांचा िåरचय सुिभ करSt.
४. यामुbt कम्थचाöयां¸या Søारी कमी हxSाS , 6.
“. पशकÁया¸या वtbtS GN
”. 8°म कामपगरी
•. कम्थचाöयांचt मनxबि वाQवSt
८. संGNनाÂमक पसररSा 5पि िवपचकSा सुिभ करSt munotes.in

Page 166

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
166 ९. कम्थचाö यांची कyशÐयt, प्पSभा, ±मSा पवकपसS करSt
०. क¸चा माि 5पि 6Sर संसाVनांचा 8°म वािर
. 8ÂिादनाS वाQ
ब) कम्यचाöरांसाOरी Zारदे (Advantages to the Employees ):
() ²ान आपर् कyिÐर े-
प्पश±िामुbt कम्थचाöयांचt ²ान 5पि कyशÐय t सुVारÁयास मदS हxS t. ²ान
5पि कyशÐया ंमधयt अशी सुVारिा >कूि कामपगरी सुVारÁयास मदS करS t.
() कम्यचाöरांचा आÂमप्वĵास -
प्पश±िामुbt कम्थचाö यांचा 5Âमपवĵास वाQSx जयाम ुbt St कठीि प्संगही
सहK हाSाbू श क S ा S . प् प श ± ि ा म ुbt न व ी न यtिाöयांना Âयां¸या नवीन
सवरूिा¸या कामाS सहK Kुbवून GtÁयास मदS हxS t.
(‘) सकाराÂमक ŀĶरीकोन -
प्पश±िामुbt कम्थचाöयांमधयt सकाराÂमक ŀपĶकxन पनमा्थि हxSx. कम्थचारी
सकाराÂमक मनान t काम करSाS. याम ुbt 8¸च काय्थ±मSा प्ाĮ हxS t.
(४) िदोननतरीचरी ि³रता -
प्पशप±S कम्थचाöयांना िदxÆनSी पमbÁयाची वाKवी स ंVी असSt. बाहtरीि
स्त्रxSांमVून िxक पनवPÁया?वKी , प्पशप±S Óयक्तìिा 8¸च सSरावर िदx ÆनSी
पदिी Kा9 शकS t.
(“) ताजेत्वाने  8Âसाप्हत ्होतात -
प्पश±िामुbt कम्थचारी SाKtSवानt ह xSाS. प् पश±िाम ुbt कtवb मापहSीच
पमbS नाही Sर, पनयपमS कामकाKाSून >क JxNीशी सूN दtखीि पमbSt.
अद्यावS मापहSी दtिारt प्पश±ि कम्थचाö यांचt ²ान 5पि कyशÐय t अद्यावS
करSt.
(”) 8¸च िुरसकार-
प्पशप±S कम्थचारी 8¸च 8ÂिादकSा पनमा ्थि करSाS. कंिनी 5पि कम ्थचारी
KासS िरSाÓयाचा Zायदा 8िभxगSाS.
”.२.“ प्पिक्षर्ाचे प्कार (TYPES OF TRAINING ) :
() िåरचर  प्सता्वना (प्ेरर्) प्पिक्षर्-
हt >खाद्ा Óयक्तìचा नxकरी 5पि स ंसरtशी िåरचय दश्थवSt. KtÓहा >खादा नवीन
कम्थचारी कंिनीS सामीि हxSx S tÓहा Sx कंिनीS अनxbखी Óयक्तìसारखा असSx.
सुŁवाSीिा, Âयािा असुरप±S, पचंSाúसS 5पि >काकì वाN ू शकSt. 8मtदवारामधयt
5Âमपवĵास वाQवÁयासाठी 5पि Âयािा नवीन कामा¸या वाSावरिाशी K ुbवून
GtÁयासाठी िपहिt काही पदवस ख ूि महÂवाचt 5हtS. Ìहिून, िय्थवt±क पकंवा पवभाग
प्मुखांनी पवभागाSीि 6Sर सदसया ंशी Âयाची Bbख करून पदिी िापहK t. यामुbt munotes.in

Page 167

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
167 Âयािा Âया¸या कामा¸या सxबÂया ंसxबS Kुbवून GtÁयास मदS हx9 शकS t.
िय्थवt±कानt कंिनीबĥि रxP³याS मापहSी पदिी िापह Kt. िåरचय  प्सSावना
प्पश±िाचा मु´य 8ĥtश कम्थचाöयािा अपVक सxयीसकर बनवि t असSx, Ktिtकरून
Sx नवीन वाSावरिाशी सहKिि t Kुbवून Gt9 शकtि.
िåरचय  प्सSावना प्पश±ि खािीि बाबSीS प्दान क tिt KाSt
. पवद्मान कम्थचाöयांचा िåरचय.
. नवीन कम्थचाö यानt कtिtÐया पवशtf कामपगरीबĥि 6Sर कम ्थचाö यांना 5पि 6Sर
कम्थचाö यांनी कtिtÐया पवशtf कामपगरीबĥि Âयां¸याकPून नवीन कम्थचाö यािा
रxP³याS मापहSी पदिी Kा9 शकS t.
‘. नवीन कम्थचाö यांना कंिनीची िाĵ्थभूमी, 6पSहास, शाखा, 8Âिादनt, बाKाराSीि
वाNा, 6Âयादéची Kािीव करून दtिt.
४. नवीन कम्थचाö यांना िागू असिtÐया कंिनी¸या Vxरिा ंबĥि मापहSी.
“. नxकरीवर सूचना दtिt 5पि कामाशी स ंबंपVS कxिÂयाही बाबSीS मदS करि t
पकंवा सÐिा दtिt.
”. कxिÂयाही शंकांचt सिĶीकरि दtिt 5पि नवीन कम ्थचाöयािा नxकरी 5पि
संसरtबĥि असिtÐया कxिÂयाही प्ijाचt 8°र दtिt.
यxµय िåरचय  प्सSावना प्पश±ि कम्थचाö यांना भ³कम िाĵ्थभूमीवर प्ारंभ करÁयास
5पि संसरtसाठी प्भावीिि t काय्थ करÁयास स±म कर tि.
() कामाचे प्पिक्षर्-
हt >का पवपशĶ कामाशी स ंबंपVS 5हt 5पि वािरिtÐया मशीÆस, 8Âिादन प्पøया ,
वािरिtÐया िĦSी, अनुसरि करÁया¸या स ूचना 6Âयादéबĥि मापहSी द tSt. या
प्कार¸या प्पश±िाम ुbt नxकरी समKÁयास 5पि कyशÐय t पवकपसS करÁयास मदS
हxSt.
(‘) िदोननतरीसाOरी प्पिक्षर् -
िदxÆनSीमधयt कम्थचाöयाचt वर¸या पदशtनt ख ाStबदि हxSx, ÂयानंSर अपVकार,
Kबाबदारी, पसरSी 5पि व tSनाS बदि हxSx. Ìहि ून, नवीन िदावर प्Âय±ाS सामीि
हxÁयािूवê प्पश±ि 5वÔयक 5ह t Ktिtकरून कम्थचारी नवीन काय ¥ 5पि 5Óहान t
प्भावीििt 5पि काय्थ±मStनt हाSाbू शकtि.
(४) अīरा्वत माप्हतरी देर्ारे प्पिक्षर्-
8¸च काय्थकारी िदावरीि Óयक्तéची Óयावसापयक कyशÐय t, ²ान 5पि अन ुभव
अद्यावS करि t हा 8ĥtश असSx. अद्यावS मापहSी दtिारt प्पश±ि नवीन GPामxPी ,
Sंý 6Âयादéबĥि मापहSी प्दान करS t. अशा प्कारच t प्पश±ि ÓयावहाåरकŀĶ zया सव्थ
±týांमधयt 5वÔयक 5ह t िरंSु Sांपýक 5पि पवशtf ²ान अद्यावS करÁयासाठी ख ूि
8ियुक्त 5हt.
munotes.in

Page 168

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
168 (“) ŀĶरीकोनाचे प्पिक्षर् –
कम्थचाöयांचा खािीि गxĶéप्Sी सकाराÂमक ŀपĶकxन पवकपसS करÁयासाठी या
प्कारचt प्पश±ि पदिt KाSt
. संGNना
. नxकरी
‘. सहकारी
संशxVन अËयास दश ्थपवSाS कì वp°ी  ŀपĶकxन हा महßवाचा GNक 5ह t Kx काम
करÁया¸या प्tरिावर िåरिाम करू शकSx. सामाÆयS अस t मानिt KाSt कì जया
कम्थचाöयांचा ŀपĶकxन सकाराÂमक असSx , St दtखीि खूि प्tåरS असSाS 5पि
Âयामुbt Âयांची कामपगरी ि±िीयरीÂया स ुVारSt.
”.२.” प्पिक्षर्ा¸रा िĦतरी (METHODS OF TRAINING ) :
Óयवसरािकìय कम ्थचाö यांसाठी प्पश±ि 5पि पवकास िĦSी खािीिप्माि t दxन गNांमधयt
पवभागÐया Kा9 शकSाS







त�ा क्र. ”.२ – प्रिश±णा¸या पĦती
• पZरSी (बदििारी) नxकरी • वग्थ िĦSी • पनयxपKS प्गSी • न³कि (सŀशीकरि) S ंý • प्पश±ि 5पि सम ुिदtशन • Óयवसापयक पकंवा Óयवसरािनीय खtb • िया्थयी (बदिी) िद • सपमÂया 5पि िåरfदा • कपनķ मंPbt • वाचन, दूरदश्थन 5पि पÓहपPBĬारt सूचना कxĶक क्र. ”.२ – प्रिश±णा¸या पĦतéचे वFêकरण

नोकररी्वररील िĦतरी
वर्वस्ािकीर कम ्यचाö रांसाOरी प्पिक्षर् आपर् प्वकास िĦतरी
नोकररीबा्हेररील िĦतरी munotes.in

Page 169

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
169 अ) नोकररी्वररील ( @न-द-जॉब) िĦतरी
(१) पZरतरी (बदलर्ाररी) नोकररी-
पZरÂया (बदििाöया) नxकरी मधयt प्पश±िारêंची >का नxकरीS ून दुसöया
नxकरीS 5पि कVी कVी >का शाख tSून दुसöया शाखtS बदिी हxSt KtिtकŁन
Âयांचा संिक्थ वाQवSा यtईि 5पि Âयांना संसरt¸या संिूि्थStची समK प्ाĮ
करÁयासाठी Âयांना स±म करSा यtईि. कंNाbवािtििावर माS करÁयासाठी
Âयांना मदS करÁयाबरxबरच , पZरSी (बदििारी) नxकरी मxठzया प्मािाS
संसरtSीि Óयक्तéशी रtN संवाद साVÁयाची िरवानगी दtSt, जयामुbt
भपवÕयाSीि कामकाKाSीि संबंV सुिभ हxSाS.
पZरÂया प्िािी अंSग्थS नxकरीची पनयुक्तì ‘ मपहनt St  वfा«¸या
कािावVीसाठी अस ू शकSt. प्पश±िारêिा बदिी LािtÐया िदाची संिूि्थ
कS्थÓयt 5 प ि K ब ा ब द ा ö य ा प द Ð य ा K ा S ा S . ख ा ि ¸ य ा स S र ा व र ी ि
अपVकाöयांसाठी St अपVक यxµय 5ह t.
पZरÂया (बदििाöया) नxकरीच t Zायदt खािीिप्माि t 5हtS
. पZरSी (बदििारी) नxकरी सK्थनशीि पवचारांना प्xÂसाहन द tSt 5पि
काय्थकारी पवकासासाठी स±म करS t.
. हt 8मtदवारािा पवपवV बाबéमधय t समpĦ अनुभव प्दान करS t.
‘. हt >कसुरी 5पि रxKरxK¸या पवचारांना दूर करSt.
४. हt बदिी, िुनपन्थयुक्तì 6Âयादी समसया ंची िूS्थSा करÁयासाठी स±म
अपVकाöयांची दुसरी Zbी Sयार करS t.
“. हt काय्थकारी िदासाठी सवा ्थS यxµय सरान BbखS t. प्पश±िारê जया
िदावर अपVक चा ंगिी कामपगरी करSx S t सामाÆयS3 Âयािा प्दान कtिt
KाSt.
(२) पनरोपजत प्Fतरी -
हt पZरÂया (बदििाöया) नxकरी सारखtच 5हt, >का नxकरीिास ून दुसöया
नxकरीकPt Kािाöया प्Âय tक कpSीमधयt KासS वtSन, िद 5पि कS्थÓयt यांचा
समावtश हxSx. पZरÂया (बदििाöया) नxकरी मधयt, प्Âयtक कpSीमधयt कमी-
अपVक प्मािाS समान व tSन 5पि िद समापवĶ असS t. पनयxपKS प्गSी
8¸च Óयवसरािकìय सSरा ंवर हxÁयाची अपVक श³यSा असS t, Sर पZरSी
(बदििारी) नxकरीचt प्ामु´यानt खाि¸या सSरावरीि िदा ंवर हxSt.
(‘) प्पिक्षर् आपर् सम ुिदेिन-
(क) प्पश±ि  प्पश±िामधय t, वåरķ अVीनसरा ंना प्पश±ि दtÁयाS सपøय
भूपमका बKावSाS. प्पश±िा¸या 8ĥ tशानt वåरķ अपVकारी कपनķ munotes.in

Page 170

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
170 Óयक्तìिा 5ÓहानाÂमक काय ्थ सxिवू शकSाS. नtमून पदिtिt काय्थ िूि्थ
करÁयासाठी वåरķ सहाÍय 5पि सÐिा द t9 शकSाS. या प्करिाS ,
वåरķ कपनķांना (अVीनसरांना) प्पश±ि दtÁयासाठी प्पश±क Ìहि ून
काम करSाS.
(ख) समुिदtशन  या प्करिाS , वåरķ कपनķांना (अVीनसरांना) प्पश±ि
दtÁयाS पनपÕøय भ ूपमका बKावSाS. वåरķ प्पश±िा¸या 8ĥ tशानt
कपनķ Óयक्तìिा 5ÓहानाÂमक काय ्थ सxिवू शकSाS. वåरķ 5वÔयक
असÐयास, काय्थ िूि्थ करSाना कपनķांना (अVीनसरांना) सÐिा दt9
शकSाS. या प्करिाS , वåरķ कपनķांना (अVीनसरांना) प्पश±ि
दtÁयासाठी प्पश±का?वKी माग ्थदश्थक Ìहिून काय्थ करSाS.
(’) िरा्यररी (बदलरी) िद -
प्पश±िारêंना िया्थयी (बदिी) िद पदिt KाSt. प्पश±िारê Âया¸या वåरķा ं¸या
नxकरी¸या काही महßवा¸या बाबी हाSाbSx. प्पश±िारê , भपवÕयाS Âया¸या
नKीक¸या वåरķाकPून सधया असि tÐया िदाची कS ्थÓयt 5पि Kबाबदाöया
सवीकारÁयाची श³यSा असSt. Sx प्ापSपनपVक िय ्थवt±का¸या भूपमकtS काम
करSx.
िया्थयी (बदिी) िद Sंý कंिनीिा खाýी द tSt कì KtÓहा सधयाचा Óयवसरािक
िद िदxÆनSी, बदिी, सtवापनवp°ी पकंवा राKीनामा याĬार t KtÓहाही St िद
सxPtि StÓहा >क िूि्थ िाý Óयक्तì St सवीकारÁयासाठी 8ििÊV असtि.
िया्थयी (बदिी) िदा¸या Óयक्तìिा साVारििि t िुQीि गxĶी करÁयास सा ंपगSिt KाSt
. Âयािा युपनN पकंवा पवभागाशी स ंबंपVS समसया 5पि प्कÐिा ंबĥि
चyकशी करÁयास 5पि ि tखी पशZारसी करÁयास सा ंपगSिt Kा9
शकSt.
. नtSpÂवगुिांचा अनुभव GtÁयासाठी Sx कम्थचाö यां¸या JxNzया गNावर
दtखरtख दtखीि करू शकSx.
‘. Âयािा वåरķांसxबS पकंवा Âयां¸या Kागी काय ्थकारी बuठकìस 8िपसरS
राहÁयासाठी बxिावि t Kा9 शकSt.
४. Âयािा Âया¸या अन ुिपसरSीS वåरķ िद सवीकारÁयासाठी बxिावि t
Kा9 शकSt.
(“) कपनķ मंिळे-
िाIJाÂय दtशांमधयt, कपनķ मंPbt Sयार कtिी KाSाS. हt 5शादायक SŁि
मधयम-सSरीय Óयवसरािका ंना Âयां¸या कंिनीSीि 8¸च -सSरीय
अपVकाöयांना यtिाöया समसया 5पि Kबाबदाöया अन ुभवÁयाची िरवानगी
दtSt. संसरtSीि पवपवV काया «Sीि सुमारt ० St  अपVकारी ” मपहनt पकंवा
Âयाहóन अपVक कािावVीसाठी म ंPbाS सtवा दtSाS. munotes.in

Page 171

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
171 अशा प्कारt Sx Âया¸या िय ्थवt±का¸या ‘प्पSपनVी’ची भूपमका करSx.
मंPbािा कम्थचारी Vxरिt, संGNनाÂमक रचना , 5ंSरपवभागीय संGf्थ, 6Âयादी
संदभा्थS संसरtिा भtPसाविाöया कxिÂयाही समसय tचा अËयास करÁयाची
5पि संचािक मंPbा¸या वåरķा ंना पशZारसी करÁयाची िरवानगी 5ह t.
ब) नोकररीबा्हेर¸रा (@Z-द-जॉब)िĦतरी:
(१) ्वF्य िĦतरी-
Óयवसरािकìय कम ्थचाö यांना प्पश±ि दtÁयासाठी वग्थ िĦSéमधयt Óया´यानt,
चचा्थ, भूपमका पनभावि t 5पि पवपशĶ GNना (प्करि  8दाहरिा) चा अËयास
याचा समावtश हxSx.
वग्थ िĦSीचt Zायदt खािीिप्माि t 5हtS
. >का वtbी प्पश±िाÃया«¸या मxठzया गNािा प्पश±ि पदि t Kा9 शकSt,
पवशtfS3 Óया´यान िĦSी¸या बाबSीS.
. SापÂवक 5पि Óयावहाåरक दxÆही ि uिूंवर Kxर पदिा KाSx. प्पश±ि कमी
कािावVीS करSा य tSt. St पकZायSशीर 5ह t.
‘. वåरķ 5पि िाý S² अपVकाöया ंना प्पश±ि दt9 शकSाS. काही व tbा,
>खाद्ा बाहtरीि S²ािा Óया´यान द tÁयासाठी पकंवा वादपववाद सý
5यxपKS करÁयासाठी 5म ंपýS कtिt KाSt.
४. हt पवपवV पवभाग 5पि िदा ंशी संबंपVS पवपवV अपVकारी या ं¸याS
िरसिरसंवाद पनमा्थि करSt.
(२) न³कल (सŀिरीकरर्) तंý-
न³कि (सŀशीकरि) पशकÁयाची िåरपसरSी ही वासSपवकS tची न³कि
(हòबtहòबििा) 5हt. हt >क Sंý 5हt जयामधयt प्पश±ि अशा वाSावरिाS
5यxपKS कtिt KाSt Kt प्Âय± कामाच t पठकाि Kशास Sसt प्पSपबंपबS करSt
5पि Âयाचt प् प S प न प V Â व क र S t. हt न x क र ी व र 5 ि tÐया वासSपवक
िåरपसरSीची न³कि (सŀशीकरि  हòबtहòबििा) करÁयाचा प्यÂन करS t.
न³कि (सŀशीकरि) हt >क अपSशय महाग प्पश±ि S ंý 5हt, िरंSु St
8ियुक्त पकंवा अगदी 5वÔयक 5ह t, Ktरt प्Âय± नxकरी¸या सरावाम ुbt गंभीर
दुखािS हx9 शकS t, >खादी चूक महागPी िPू श कSt पकंवा कंिनीची
मyÐयवान सामúी पक ंवा संसाVनt नĶ हx9 शकSाS.
(‘) वर्वसापरक पकं्वा वर्वस्ािन ि ेळ-
Óयवसापयक खtb Ļा वगा्थSीि न³कि (सŀशीकरि) 5हtS जयामधयt Óयक्तéचt
संG पदिtिी 8पĥĶt साधय करÁयासाठी >कम tकांशी सिVा्थ करSाS. munotes.in

Page 172

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
172 8दाहरिार्थ, संGांना पकंमS, 8Âिादन प्माि, संशxVन खच्थ, KापहराS 5पि
पवøì प्xÂसाहन यxKना , पवSरिाचt माधयम 6ÂयादéबाबS पनि ्थय GtÁयास
सांपगSिt Kा9 शकSt. संGा¸या कpSी 5पि पनि ्थय >का संगिकाS पदिt
KाSाS Kt बाKारा¸या पवपशĶ संरचनtनुसार बनविt गtिt 5हtS. Óयवसापयक
खtbामVीि सहभागी हt समसयांचt पवĴtfि करून 5पि चाचिी -5पि-ýुNी
पनि्थय Gt9न पशकSाS.
(’) सपमÂरा आपर् िåरfदा -
(क) सपमÂया  सपमSी ही प्पश±िाची िĦS अस ू शकSt. सपमSी¸या वåरķ
सदसयांशी LािtÐया चचा्थ 5पि संवादाSून सपमSीचt कपनķ सदसय
पशकू शकSाS. कपनķ सदसया ंनी Óयक्त कtिtिी मSt 5पि पवचार याS ून
वåरķ सदसयही पशक ू शकSाS.
(ख) िåरfदा िåरfदां¸या बाबSीS, पवपवV समसया ंवर चचा्थ करÁयासाठी
5पि पवपवV समसया ंचt पनराकरि करÁयासाठी गN चचा ्थ 5पि बuठका
GtSÐया KाSाS. अधय± चच ¥चt नtSpÂव करSाS 5पि न ंSर सहभागी
पनराकरि करÁयाचा प्यÂन करSाS. िåरf दा गN संवाद 5पि कÐिना
5पि पवचारांची दtवािGtवाि Ìहिून काय्थ करSt. हt सहभागé¸या पवचार
5पि वp°ीिा 5कार द tSt.
(“) ्वाचन, दूरदि्यन आपर् पव्हपिB स ूचना-
संबंपVS 5पि वS ्थमान Óयवसरािन सापहÂयाच t प न य x K न ब Ħ व ा च न ह t
Óयवसरािन पवकासा¸या सवō°म िĦSéि uकì >क 5हt. हा मूिS सवयं-
पवकास काय्थøम 5हt. प्पश±ि पवभाग मyÐयवान िुसSकांची यादी प्दान
करून >खाद्ा Óयवसराि कािा मदS करू शकSt. Óयवसरािक वåरķ
Óयवसरािकाशी स ंबंपVS िtखांवर चचा्थ क रू श क S x 5 प ि 5 व Ô य क
सिĶीकरि पमbव ू शकSx.
क) नोकररी्वररील (@न -द-जॉब) प्वŁĦ िĦतरी नोकररीबा्हेर¸रा (@Z-
द-जॉब) प्पिक्षर् िĦतरी Zरकाचा मुĥा नोकररी्वररील (@न-द-जॉब) प्पिक्षर् नोकररीबा्हेरचे (@Z-द-जॉब) प्पिक्षर् . अ््य हt अशा प्कारचt प्पश±ि 5हt Kt कंिनीमधयt नxकरीसाठी पदि t
KाSt. हt अशा प्कारचt प्पश±ि 5हt Kt सामाÆयS प्पश±ि क ¤द्रांवर
नxकरीबाहtर पदिt KाSt. . िĦतरी • िया्थयी (बदिी) िद,
• पZरSी (बदििारी) नxकरी,
• प्पश±ि 5पि सम ुिदtशन, 6. वग्थ िĦSी, न³कि (सŀशीकरि) S ंý, Óयवसाय पकंवा Óयवसरािन खtb, 6. munotes.in

Page 173

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
173 ‘. प्पिक्षर् प्दाता नxकरीवरीि प्पश±ि हt सामाÆयS3 नKपदक¸या
वåरķाĬारt प्दान कtिt KाSt. नxकरीबाहtरचt प्पश±ि हt साVारिििt S² प्पश±काĬार t
प्दान कtिt KाSt. ४. ्वैरपक्तक  सांGरीर हt सामाÆयS3 वuयपक्तक 5Vारावर प्दान क tिt KाSt. हt सामाÆयS >का गNािा (संGािा) प्दान कtिt KाSt. “. पनरपमत
8Âिादना्वर प्भा्व कामावर प्पश±ि पदि t KाS असÐयानt पनयपमS कामावर
िåरिाम हxS नाही. कम्थचाöयांना प्पश±ि क¤द्राS प्पश±ि GtÁयासाठी कंिनी
सxPिt (कंिनीबाहtर Kािt) 5वÔयक असÐयामुbt ”. वरा्व्हाåरक 
तापÂ्वक साVारिििt Óयावहाåरक प्पश±ि पदिt KाSt. सामाÆयS3 SापÂवक संकÐिना सिĶ कtÐया KाSाS. •. िच्य Gटक प्पश±िाची >क ूि पकंमS कमी असSt कारि प्पश±ि अÐि
कािावVीचt असSt 5पि कंिनी¸या िåरसराS 5यxपKS >कूिच खच्थ KासS असSx कारि ÂयाS S²ा ंना दtय दtिt,
हvि नŌदिी, अÐिxिहार, वाहSूक खच्थ, 6. चा समावtश
८. अनुłि (रोµर) खाि¸या सSरावरीि Óयवसरािकìय कम ्थचाö यांना
प्पशप±S करÁयासाठी S t अपVक यxµय 5हt. 8¸चसSरीय Óयवसरािकìय कम्थचाö यांना प्पश±ि दtिt
अपVक यxµय 5ह t.
कxĶक क्र. ”.३– नxकरीवरील आिण नxकरी[ाhेर¸या प्रिश±ण पĦतé]Vील Zरक
ि) प्पिक्षर्ाचरी तÂ्वे
प्पश±िामुbt पशकिt कारिीभूS ठरSt, Ìहिून St अपVक प्भावी
करÁयासाठी, चांगÐया प्पश±ि काय ्थøमासाठी खािीि 5वÔयक
गxĶी पकंवा Sßवt ि±ाS Gtिt 5वÔयक 5ह t.
() प्ेरर्ा-
पश±िा¸या गुिव°tचा पवचार न करSा, >खादा अनुÂसाही प्पश±िारê रxP t
पशकtि. मानवी वS्थन हt धयtयापभमुख असÐयामुbt, प्पश±िारê पशकÁयासाठी
प्वp° असिt 5वÔयक 5ह t. पशकÁयाचt िåरिाम Ìहि ून वtSन, िदxÆनSी
5पि िदामधय t वाQ हxÁयासाठी कम ्थचारी पशकÁयासाठी प् tåरS हx9 शकSाS.
() सपक्रर स्हभाF -
KtÓहा पशकिारा क tवb Óया´यान ?कÁया?वKी सपøयिि t प्पøयtS सहभागी
असSx StÓहा पशकिt सवा्थS काय्थ±म असSt. प्पश±िारê Kर पशकायच t काय्थ
प्Âय±ाS करS अस tि Sर Âयाचt पश±ि अपVक संपम® बनSt. munotes.in

Page 174

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
174 (‘) प्Fतरीचा अ्ह्वाल-
संशxVनाS असt पदसून 5िt 5हt कì KtÓहा िxकांना Âयां¸या प्गSीची मापहSी
िरी±tĬारt पकंवा पश±कां¸या पNÈिÁयांĬारt पदिी KाSt, StÓहा St अपVक वtगानt
पशकSाS. प्पश±िारê ंना Âयां¸या वाQीचा मागxवा G t9न प्गSी अहवाि प्दान
कtÐयानt पशकÁयाची प्पøया स ुिभ हxSt.
(’) िुनब्यजा्वर्री-
प्पश±ि िूि्थ LाÐयावर, कम्थचाö यािा >कSर िदxÆनSी द्ावी पक ंवा वtSन पकंवा
दKा्थ वाQवावा अÆयरा प्पश±ि काय ्थøमावरीि पवĵास 8P tि.
(“) भाFांमधरील प्पिक्षर्-
संिूि्थ प्पश±ि काय ्थøम >काच वtbी सादर करÁया?वKी , बहòStक संशxVन
असt सुचवSt कì, सूचनांचt भागांमधयt पवभाKन करि t चांगिt 5हt, अशा प्कारt
पशकिाöयासाठी 8ि -िàयांची मापिका Sयार हxSt.
(”) त² प्पिक्षक-
संSुपिS Óयपक्तमÂव असि tÐया 8¸च िाý SाVारक, अनुभवी 5पि िåरि³व
Óयक्तéनी प्पश±ि पदि t िापहKt. S² प्पश±कांकPt पवद्ारê खूि 5दर 5पि
ि± दtSाS.
(•) ्वैरपक्तक Zरक-
हt ि±ाS ¶यावt कì अनुभव, ²ान, 5किन शक्तì 6Âयादी बाबSीS व uयपक्तक
Zरक 5हtS. Ìहिून, Âयां¸या वuयपक्तक Zरक पक ंवा 5वPीपनवPी पवचाराS
Gt9न गN पकंवा SुकPzया बनवाÓयाS.
(८) प्पिक्षर् प्र्ालरी -
खािीि बाबéसह प्पश±िाची यxµय Óयवसरा स ुपनपIJS कtिी िापहKt
. प्पश±िा¸या गरKा 5पि 8पĥĶ t सिĶ करिt 5वÔयक 5ह t.
. SापÂवक 5पि Óयावहाåरक यांS यxµय संSुिन असायिा हव t.
‘. प्पश±ि सापहÂय सxि t 5पि अर्थिूि्थ असावt.
४. पचýिN, ŀक-®ाÓय, 6Âयादéचा वािर प्पश±ि अपVक मनxर ंKक Sसtच
प्भावी बनवSx.
(९) आदि्य पOकार्-
प्पश±िासाठी >क 5दश ्थ Kागा असिt 5वÔयक 5ह t. Sरापि, प्पश±िाचt
पठकाि अनtक GNकांवर अविंबून असSt. Kर St नxकरीवरचt प्पश±ि असtि
Sर St कारखाÆया¸या  कंिनी¸या 5वाराSच असि t िापहKt. नxकरीबाहtरचt
प्पश±ि श³यSx क ंिनी¸या िåरसराबाह tर पदिt Kावt. munotes.in

Page 175

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
175 (०) प्पिक्षर् काला्वधरी -
प्पश±ि कािावVी खूि मxठा पकंवा खूि िहान नसा वा. खूि दीG्थ
कािावVीमुbt नीरसििा यtSx 5पि प्Âय± कामावर िåरिाम हxSx. ख ूि कमी
कािावVीमुbt, प्पश±िारêिा 5वÔयक असि tिt बरtचसt ²ान 5पि कyशÐय t
पशकÁयाची संVी पमbS नाही.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. वåरķ --------- मधयt सपøय भूपमका बKावSx Sर अVीनसरांना प्पश±ि
दtÁयाS ----------- मधयt पनपÕøय भूपमका बKावSx.
. ------ पशकÁयाची िĦS ही वासSवाच t सŀशीकरि 5हt.
ब) सिĶ करा :
. िåरचय  प्सSावना प्पश±िामधयt समापवĶ असि tिt GNक.
. अद्यावS मापहSी दtिारt प्पश±िाचt महßव.
क) ्ोि³रात 8°र े īा :
. प्पश±ि 5पि पवकास याSीि िĦSéमधय t काय Zरक 5ह t?
. अिGाS 5पि अिÓयय कमी करÁयासाठी प्पश±ि कस t मदS करSt?
‘. प्पश±िामुbt >खाद्ा कम्थचाöयाची िदxÆनSी कशी हxS t?
४. प्पश±िा¸या ‘@Z-द-Kvब’ िĦSéमधयt सपमÂया 5पि िåरfदा 8िय ुक्त
साVन Ìहिून कसt काय्थ करSाS?
”.‘ कम्यचाररी प्वकास (DȜȭȜȣȦPȤȜNȫ Ȧȝ ȜȤPȣȦȰȜȜS)
”.‘.१ – िåरचर (INTRODUCTION ):
कम्थचारी पवकास ही >क सSS चाििारी प्पøया 5हt 5पि Sी पवकासापभमुख 5हt, जयाचt
8पĥĶ वuयपक्तक 5पि Óयावसापयक दxÆही वाQविt हt 5हt.
कम्थचारी पवकास ही वuयपक्तक कम्थचारी, पĬि±ीय समूह (िय्थवt±क 5पि अVीनसर), संG
5पि संसरांची 8पĥĶt साधय करÁयासाठी >कूि संGNना यांची ±मSा सSS 5पि पनयxपKS
िĦSीनt पवकपसS करÁयाची >क प्िािी 5हt. हt कम्थचाöयांची वuयपक्तक 5पि संसराÂमक
8पĥĶt यां¸याSीि >कसंVSा वाQवSt 5पि >क संGNनाÂमक संसकpSी पवकपसS करSt
जयामधयt पवपवV पवभागांमVीि 8ÂकpĶ संबंV, सांपGक काय्थ 5पि सहयxग मKबूS बनSाS
5पि कम्थचाöयां¸या Óयावसापयक कÐयाि, प्tरिा 5पि अपभमानामधयt यxगदान दtSाS. munotes.in

Page 176

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
176 KtÓहा >खादा कम्थचारी >खाद्ा संसरtS सामीि हxSx StÓहा कम्थचारी पवकास 8िøम सुरू
Óहायिा हवt 5पि कम्थचाöया¸या संिूि्थ कारपकदêS St चािू ठtवायिा हवt, मग Sx कxिÂयाही
प्कारचा 5पि कxिÂयाही सSरावरीि कम्थचारी असx. कम्थचारी पवकास प्पøया नxकरीSीि
बदिांना अनुसरून असÐया िापहK tS 5पि संसरt¸या संसाVनांचा काय्थ±म 5पि प्भावी
वािर सुपनपIJS करÁयासाठी दीG ्थकािीन यxKना 5पि रिनीSी >कपýS कtÐया िापहKtS.
”.‘.२ – अ््य (MEANING) :
कम्थचारी पवकास ही कम ्थचाö यांना Âयां¸या पनयx³Âया (नxकरीवर ठtविाöया¸या मािक 
सtवायxKक)¸या िापठंÊयानt Óयावसापयक प्पश±िाS ून KाÁयासाठी पक ंवा Âयांची कyशÐयt
सुVारÁयासाठी 5पि Âया ंचt ² ा न 5 प ि Kीवन±tý िtशा (कåरअर) वाQवÁयासाठी
पशकÁया¸या संVéचा िाठिुरावा करÁयासाठी पवकपसS करÁयाची प्पøया 5ह t. याकPt
दीG्थकािीन पश±ि प्पøया Ìहि ून िापहिt KाSt जयाĬारt Óयवसरािकìय कम ्थचारी सामाÆय
प्शासकìय ±मSा वाQपवÁयासाठी व uचाåरक 5पि स uĦांपSक (SापÂवक) ²ान 5पि कyशÐय t
प्ाĮ करSाS.
पवकास ही पनरंSर प्पøया 5हt. मापहSीचt ²ान 5पि अपVकाöयांचt कyशÐय अद्यावS
करÁयासाठी ही बनविी गtिी 5हt. पवकासा¸या बाबSीS, नxकरीबाहtरीि िĦSी (@Z-द-
Kvब) िĦSी वािरÐया KाSाS. हt Âयांना संसराÂमक समसयांना 5पि 5Óहानांना SŌP
दtÁयास स±म बनवSt. ही >क VाPसी िĦS 5हt.
”.‘.‘ – वरा´रा (DEFINITION) :
कम्थचारी पवकासाची Óया´या >खाद्ा संसरtनt Sयार कtिtÐया िĦSशीर 5पि पनयxपKS
प्पøयां¸या संचाचt रूि ,अशी कtिी Kा9 शकSt KtिtकŁन सदसयांना वS्थमान 5पि
भपवÕयाSीि नxकरी¸या मागÁया िूि्थ करÁयासाठी 5वÔयक कyशÐयt पशकÁयाची संVी
8ििÊV करून पदिी KाSt.
() स्वानसन आपर् प्हÐटन यां¸या मSt, "काय्थ±मSा सुVारÁया¸या 8ĥ tशानt िxकांमधयt
कामाशी संबंपVS ²ान 5पि कyशÐय िĦSशीरिि t पवकपसS करÁयाची प्पøया ”
अशी कम्थचारी पवकासाची Óया´या क tिी KाSt.
() क्रेÌिल आपर् िेस¸या शÊदाS, "Óयपक्तगS कामपगरी वाQवÁयासाठी 5पि स ंसरtची
±मSा मKबूS करÁयासाठी स ंसरtची संसकpSी पवकपसS करÁयासाठी ²ानाच t
Óयवसरािन करि t Ìहिून, पवकासाची Óया´या क tिी KाSt.
(‘) कrटzL आपर् काĸ Óया´या करSाS , "पवकास ही >क द tखरtखीची 8िप्िािी 5ह t,
जयाचा 8ĥtश वS्थिुकìची पदनचया ्थ 5पि अंदाK वाQवून संसराÂमक काय ्थ±मSा
सुVारÁयासाठी 5ह t."
(४) मr³लेFन ÌहिSाS, "पवकास पनयxपKS पश±िाĬार t, Óयक्तéना वS्थमान पकंवा
भपवÕयाSीि नxकरी करÁयास स±म करिारी प्म ुख ±मSा Bbखि t, खाýी दtिt
5पि पवकपसS करÁयाS मदS करिt यावर ि± क¤पद्रS करSt." munotes.in

Page 177

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
177 (“) नrिलर (९•०) यांनी पवपशĶ कािावVीS 5यxपKS कtिtÐया 5पि वS्थनाÂमक
बदि GPवून 5िÁयासाठी रचिtÐया संGपNS प्पøयांची मापिका Ìहिून कम्थचारी
पवकासाची Óया´या कtिी. सुVाåरS Óया´यtमधयt नrPिर (९८४) यांनी कम्थचारी
पवकासाची Óया´या नxकरी¸या कामपगरीची 5पि प्गSीची श³यSा वाQवÁयासाठी
>का पनपIJS कािावVीS संGपNS पश±ि अनुभव Ìहिून कtिी 5हt.
”.‘.’ कम्यचाररी प्वकासाचरी Fरज (NȜȜD ȝȦȩ ȜȤPȣȦȰȜȜS ’
DȜȭȜȣȦPȤȜNȫ):
िपIJम युरxि 5पि अमtåरकtमधयt ८“०¸या सुमारास Cद्xपगक øांSी दरÌयान कम्थचारी
Óयवसरािनt बाबS KागरूकSा Kािविी हxSी, Sी ० Óया शSका¸या सुरूवाSीस भारSाS
Kािविी.
० Óया शSका¸या सुरूवाSीस, पāNीश 8द्xगिSी, सुVारक 5पि मानवSावादी रvबN्थ
Bवtन हt कामगारांबĥि मानवSावादी ŀĶीकxन सवीकारिाöया ŀĶीकxनाच t Kनक मानिt
KाSाS. Âयांनी िापहिt कì मु´य सामापKक 5पि 5पर्थक वाSावरि कामगारां¸या शारीåरक,
मानपसक 5पि भावपनक पवकासावर प्भाव NाकSाS. Âयामुbt Âयांना असt वाNिt कì
8ÂिादकSा सुVारÁयासाठी कम्थचाöयांची िåरपसरSी सुVारून Âयांना प्पSकूि
वाSावरिािासून दूर करून समाVानकारक राहिीमान 5पि कामा¸या िåरपसरSीसxबSच
अनुकूि वाSावरिाS बदि करिt 5वÔयक 5हt.
वu²ापनक Óयवसरािनाची संकÐिना ०Óया शSका¸या सुŁवाSी¸या काbाS अमtåरकमधयt
>Z. PÊÐयू. Ntिर यांनी Âयां¸या नxकरी¸या अनुभवावर 5VाåरS िुQाकार 5पि
प्xÂसाहनाĬारt प्चपिS Óयवसरािन प्िािीिा िया्थय Ìहिून मांPिी हxSी.
कम्थचारी पवकास 8िøमांचा 8ĥtश संसराÂमक सदसयांकPt वS्थमान 5पि भपवÕयाSीि
नxकरी¸या मागÁया िूि्थ करÁयासाठी कyशÐयt पकंवा ±मSा 5हtS याची खाýी करिt 5हt.
कxिÂयाही संGNनtचा गाभा हा कम्थचारी हा असSx . कंिनीची पKSकì Kबाबदारी
भागVारकांप्Sी 5हt पSSकìच Kबाबदारी कम्थचाöयांप्Sीही 5हt. स्त्री-िुŁfांना संसरtS
ÓयवसरापिS करÁयाची ही किा कम्थचारी Óयवसरािन tचा KÆम 5पि पवकासािा कारिीभूS
ठरिी 5हt.
नवीन संGNना संसकpSी पवकपसS हxS असSाना संसरांना अनtक 5Óहानांचा सामना करावा
िागSx. बाĻ वाSावरिाSीि अपनपIJSSा 5पि अशांSSा दूर करÁयासाठी संसरांना अनtक
पøया कराÓया िागSाS. या पøयांमधयt कम्थचाöयांची कyशÐयt पवकपसS करिt, नवीन
Sंý²ानाचा प्भावीििt वािर करिt, नवीन संसराÂमक संरचना पवकपसS करिt 5पि पश±ि
5पि नवकÐिना वाQपविारी संसकpSी पनमा्थि करिt समापवĶ असSt.
याचा कम्थचारी पवकासाशी खूि मxठा संबंV 5हt. सधया कम्थचारी पवकासा¸या ±týािा SŌP
दtS असिtिी िाच 5Óहानt खािीिप्माि t 5हtS munotes.in

Page 178

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
178 . कामगारांची पवपवVSा वाQविt,
. KागपSक अर्थÓयवसरtS सिVा्थ करिt,
‘. कyशÐयांमVीि अंSर दूर करिt,
४. 5Kीवन वuयपक्तक पश±िाची गरK भागविt, 5पि
“. संसराÂमक पश±ि सुिभ करिt.
”.‘.“ कम्यचाररी प्वकासाचरी ्व ैपिĶzरे (ȚȟȘȩȘȚȫȜȩISȫIȚS Oȝ ȜȤPȣȦȰȜȜS ž
DȜȭȜȣȦPȤȜNȫ ):
कम्थचारी पवकासाची महÂवाची व uपशĶzयt खािीिप्माि t 5हtS
. कम्थचारी पवकास ही >क प्िािी 5हt 5पि Sी सव्थ सSरांवर स±मSा पवकपसS
करSt.
. कम्थचारी पवकास हा पनरंSर 5पि पनयxKनबĦ पवकासाचा प्यÂन 5हt.
‘. कम्थचाöयांचt Óयावसापयक कÐयाि, प्tरिा 5पि अपभमान यासाठी यxगदान दtिt हt
कम्थचारी पवकासाचt अंपSम 8पĥĶ 5हt.
”.‘.” – कम्यचाररी प्वकासाच े Zपलत (OUTCOMES "OF"EMPLOYEES ›"
DEVELOPMENT ):
कम्थचारी पवकास कम्थचाöयांची प्गSी करÁयाS मदS करÁयासाठी रचिtÐया पशकÁया¸या
संVी 5हtS. याS कtवb अशाच 8िøमांचा समावtश नाही Kt नxकरी¸या कामपगरीS सुVारिा
करSाS Sर Óयपक्तमßवाची वाQ GPवून 5िSाS, Óयक्तéना िåरि³वSा 5पि Âयां¸या संभाÓय
±मSt¸या वासSपवकSt¸या पदशtनt प्गSी करÁयास मदS करSाS Ktिtकरून St कtवb चांगिt
कम्थचारीच नÓहt Sर चांगिt नागåरक ही बनSीि.
कम्थचारी पवकासाच t ZपिS (Zायद t) खािीिप्माि t 5हtS
. संसरtSीि िxक अपVक स±म बनSाS कारि >कìकPt Âयांना नxकरी¸या
कामपगरीसाठी 5वÔयक कyशÐयांची चांगिी Kािीव हxSt 5पि दुसरीकPt पनकf
5पि मानकांची अपVक सिĶSा असSt.
. िxक Âयां¸या भूपमका अपVक चांगÐया प्कारt समKून GtSाS कारि वाQÂया
संवादामुbt Âयांना Âयां¸या भूपमकtSीि 6Sर सदसयांनी Âयां¸याकPून असिtÐया
अिt±ांची Kािीव हxSt.
‘. िxक Âयां¸या नxकöयांसाठी अपVक वचनबĦ हxSाS कारि 5Sा िुरसकारां¸या
कारभाराS अपVक वसSुपनķSा 5हt. St अपVक चांगÐया 5पि सK्थनशीि
कÐिनांसह िुQt यtSाS. munotes.in

Page 179

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
179 ४. िxक >कमtकांबĥि अपVक पवĵास 5पि 5दर वाQवSाS. St Âयां¸या वS्थनाS
अपVक खुिt 5पि प्ामापिक हxSाS. Âयामुbt नवीन मूÐयt पनमा्थि हxSाS.
“. अपVक सहकाय्थ 5पि सांपGक काय¥ हxSाS Kी सहचय्थ पनमा्थि करSt.
”. िxक सवS3िा समसया सxPवÁया¸या ±मStनt अपVक सुसजK असÐयाचt समKSाS.
St Kxखीम GtÁयास अपVक प्वि हxSाS 5पि Âयां¸या पदशाबxVStमधयt सपøय
हxSाS. बदि सवीकारÁयाची Âयांची Sयारी वाQSt.
•. कम्थचाöयांवर भरिूर 8ियुक्त 5पि वसSुपनķ मापहSी Sयार कtिी KाSt जयामुbt
चांगÐया मानवी संसाVन पनयxKनाची सxय हxSt.
८. सुसंवादामुbt 8¸चसSरीय Óयवसरािन कम्थचाöयां¸या समसया 5पि मानवी
प्पøयांबĥि अपVक संवtदनशीि बनSt.
”.‘.• – प्पिक्षर् प्व. प्वकास (ȫȩȘININȞ ȭS DȜȭȜȣȦPȤȜNȫ ):
कम्थचारी पवकास Óयक्तéचt ²ान, कyशÐयt 5पि वp°ी बदिÁयावर पकंवा सुVारÁयावर ि±
क¤पद्रS करSt. कम्थचारी प्पश±ि 8िøमा ंमधयt सामाÆयS कम्थचाöयांना Âयांचा ŀĶीकxन
बदिÁया¸या प्याÂनासxबSच पवपशĶ काय्थ पकंवा नxकरी करÁयासाठी 5वÔयक ²ान 5पि
कyशÐयt प्दान करिt समापवĶ असSt. या8िN, कम्थचारी पवकासाÂमक प्पøयांमधयt
कम्थचाöयांची सधयाची कामt करÁयासाठी Âयांची ±मSा वाQवून Âयांना भपवÕयाSीि कामा¸या
Kबाबदाöयांसाठी Sयारी करÁयावर दीG्थकािीन ि± क¤पद्रS कtिt KाSt.
काही संसरांमधयt, प्पश±ि हt >क सवSंý काय्थ पकंवा पवभाग असSt. Sरापि, बहòStक
संसरांमधयt, प्पश±ि पकंवा कम्थचारी पवकास हा मxठzया कम्थचारी Óयवसरािन प्िािीचा >क
भाग असSx. Zरकाचा मुĥा प्पिक्षर् प्वकास . अ््य हt कम्थचाö यां¸या पशकÁया¸या प्पøयtचा संदभ्थ दtSt. हt Óयवसरािकां¸या पशकÁया¸या प्पøय tचा संदभ्थ
दtSt. . वर्वस्ािकीर
पक्ररािरील
(कार्यरत) कम्यचाररी प्पश±ि सामाÆयS3 पøयाशीि (काय्थरS) कम्थचाö यांसाठी
पनद¥पशS कtिt KाSt 5पि
Sांपýक बाबéशी स ंबंपVS असSt. वuचाåरक 5पि SापÂवक ²ान प्ाĮ करÁयासाठी
Óयवसरािकìय कम ्थचाö यांना
पनद¥पशS कtिt KाSt. ‘. प्वपिĶ  सामानर प्पश±ि हt न x क र ी श ी स ंबंपVS मापहSीसाठी अपVक पवपशĶ 5हt. Ļाचt स व रू ि पवशtfS3 8¸च Óयवसरािन सSरावर अपVक सामाÆय 5हt. munotes.in

Page 180

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
180 ४. िĦतरी नxकरीवरीि िĦSéवर अपVक भर पदिा KाSx. नxकरीबाहtर¸या िĦSéवर अपVक भर पदिा KाSx. “. वरा्व्हाåरक 
तापÂ्वक िैलू कामा¸या Óयावहाåरक पक ंवा Sांपýक बाबéवर भर पदिा KाSx. वuचाåरक 5पि SापÂवक िuिूंवर भर पदिा KाSx. ”. िच्य Gटक प्पश±ि दtिt हt कमी खपच्थक 5हt. पवकास KासS महाग 5हt. •. ्वारं्वारता कमी वारंवार. मु´यS3 िåरचया¸या 5पि नxकरी  प्पøया (8िøम)  नवीन Sंý²ान पकंवा िĦSी िाग ू
करSाना प्Âयtक बदिा¸या व tbी. अपVक वारंवार 5पि
सSS सवरूिाचt. ८. प्पिक्षर् प्दाता प्पश±ि मु´यS3 िय्थवt±कांĬारt पदिt KाSt. पवकास हt वåरķ, बाहtरीि S², सÐिागार, प्tरकप्tरिादायक वक्तt पकंवा वागÁया-बxिÁयाSीि (सvÉN पसकÐस) कyशÐय प्पश±कांĬारt कtिt KाSt.
कxĶक क्र. ”.४ – प्रिश±ण आिण िवकाg या 2]Vील Zरक
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) åरकाÌरा जाFा भरा :
. कम्थचारी पवकास ही >क ----- चाििारी प्पøया 5हt 5पि Sी ------ 5हt,
जयाचt 8पĥĶ ------ 5पि --------- दxÆही वाQविt हt 5हt.
. सवानसन 5पि पहÐNन यां¸या मSt, "काय्थ±मSा सुVारÁया¸या 8ĥ tशानt
िxकांमधयt क ाम ाश ी संबंपVS ---- 5पि ----- िĦSशीरििt पव कप सS
करÁयाची प्पøया ” Ìहिून पवकासाची Óया´या क tिी KाSt.
‘. कंिनीची पKSकì Kबाबदारी --------- प्Sी 5हt पSSकìच Kबाबदारी -------
प्Sीही 5हt.
ब) वरा´रा īा :
. कम्थचारी पवकासाची मr³िtगन यांची Óया´या.
. कम्थचारी पवकासाची øtÌिि 5पि िtस यांची Óया´या munotes.in

Page 181

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
181 क) ्ोि³रात 8°र े īा :
. प्पश±ि 5पि पवकास या ंमVीि Zरक सिĶ करा.
. कम्थचारी पवकासा¸या ±týािा SŌP दtS असिtिी 5Óहानt कxिSी 5हtS"
‘. कम्थचारी पवकासाची व uपशĶzयt पिहा.
४. कम्थचारी पवकासाच t Zायदt नमूद करा.
”.’ कम्यचाöरां¸रा कामपFररीचे मूÐरमािन (PERFORMANCE
APPRAISAL )
”.’.१ – प्सता्वना (INTRODUCTION) :
कामपगरीचt मूÐयमािन हt >क Sंý 5हt, Kt पन3ि±िाSीिि t 5पि वसSुपनķििt वuयपक्तक
कम्थचाö या¸या कामा¸या स ंदभा्थS सामÃय्थ 5पि कमकुवSStचt मूÐयांकन करSt, Ktिtकरून
कम्थचाö याबĥि, नxकरीबĥि 5पि Âयािा पक ंवा पSिा संबंपVS अपभप्ाय प्दान करÁयासाठी
काही संबंपVS 5पि गरKtचt पनि्थय GtSा यtSीि.
कामपगरीचt मूÐयमािन हt Óयवसरािना¸या सवा्थS KुÆया5पि सवा्थS सवीकpS साव्थपýक
Sßवांिuकì >क 5हt. हt सांपGक सदसयां¸या Óयपक्तमßवांचt, यxगदानाचt 5पि संभाÓयStचt
मूÐयांकन करÁयासाठी काय्थरS संसरांमधयt वािरÐया Kािाöया सव्थ Cिचाåरक प्पøयांचा
संदभ्थ दtSt. Âया¸या सधया¸या कामाSीि कामपगरीची गुिव°ा सुVारÁयासाठी यxµय प्पश±ि
5पि पवकास काय्थøम Sयार करून Âयाचा माग्थदश्थक Ìहिून वािर कtिा KाSx.
”.’.२ – अ््य (MEAINING) :
मूÐयांकन ÌहिKt कामगार, गुिव°ा पकंवा गुिव°tचt मूÐयांकन. संसराÂमक संदभा्थS,
कामपगरीचt मूÐयमािन हt वåरķ पकंवा Âयां¸या कामपगरीशी िåरपचS असिtÐया 6SरांकPून
कम्थचाöयांचt िĦSशीर मूÐयांकन 5हt. कामपगरी¸या मूÐयांकनाचt वि्थन गुिव°tचt मुÐयांकन
Ìहिून दtखीि कtिt KाSt जयामधयt >क Óयक्तì 6Sरां¸या SुिनtS चांगिी पकंवा वाईN Ìहिून
नŌदिी KाSt. गुिव°ा मुÐयांकनाचा मूb 8ĥtश िदxÆनSीसाठी कम्थचाöयाची िाýSा Sिासिt
हा 5हt. Sरापि कामपगरी¸या मूÐयांकनाचा 8ियxग प्पश±ि 5पि पवकास, िगार वाQ,
बदिी 5पि Kबाबदारीमुक्त ठरवÁयासाठी कtिा KाSx.
कामपगरीचt मूÐयमािन हा >खाद्ा कम्थचाöयाचt काम करSाना Âया¸या सािt± मूÐय पकंवा
±मStचा Æयाय करÁयाचा >क िĦSशीर 5पि वसSुपनķ माग्थ 5हt. हt दxन िuिूंवर भर दtSt;
िĦSशीर 5पि वसSुपनķ. सव्थ कामपगरीचt मूÐयमािन समान िधदSीनt, समान ŀपĶकxन
वािरून कtिt Kावt. Âयामुbt SुिनाÂमक पभÆन Óयक्तéचt मूÐयांकन सुिभ हxईि. Âयामुbt St
िĦSशीर बनSt, कारि असt मूÐयांकन यxKनtनुसार वtbxवtbी GtSिt KाSt; संVी पमbाÐयावर
करायचt असt कtिt KाS नाही. यामुbt प्िािी वसSुपनķ बनSt. मुÐयांकन करिारt 5पि
जयां¸या कामपगरीच t मुÐयांकन कtिt KाS 5हt ,अशा दxGांनाही कामपगरी¸या मूÐयमािन
प्िािी मापहS असिt 5वÔयक 5हt 5पि Âयांना Âयाचt प्पश±ि पदिt गtिt िापहKt. मानवी
िूवा्थúह 5पि मSt बाKूिा ठtविी KाSाS, 5पि Ìहिूनच याचा 8ĥtश पह Sxच 5हt . munotes.in

Page 182

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
182 ”.’.‘ – वरा´रा (DEFINITION) :
() कामपगरी¸या मूÐयांकनाची Óया´या कम ्थचाö यां¸या काय्थ±मStचt मूÐयमािन करÁयाची
प्पøया, कम्थचाö यांसह कामपगरी¸या म ूÐयांकनाशी संबंपVS मापहSी संबंपVSाना वाNिt
5पि कम्थचाö यांची कामपगरी सुVारÁयाचt माग्थ शxVिt अशी कtिी Kा9 शकS t.
() सरी .्हेरेल Óया´या करSाS, “कामपगरीचt मूÐयमािन ही कम्थचारी जया नxकरीसाठी
काय्थरS 5हt Âया कामा¸या 5वÔयकStनुसार, पनयुक्तì, िदxÆनSीसाठी पनवP,
5पर्थक बप±सt प्दान करिt 5पि 6Sर प्शासकìय 8ĥ tशा¸या कpSी जयां¸यासाठी
Âया कामगारािा समूहा¸या सदसयांिt±ा पभÆन (वtगbी) वागिूक 5वÔयक असSt, Kी
सव्थ सदसयांवर समान िåरिाम करिाöया क pSéिt±ा वtगbी असSt, अशा Âया¸या
कामपगरीचt 5पि िाýStचt मूÐयांकन करिt.
(‘) बीच“ȯ \žȢ å™ȡəȡ कȯ ›ȣ ]¡ȯ, "कȡ˜ͬ‚šȣ…ȯ ˜Ǘã™ȡȲक“ ࡎ‡ȯ fȡɮ™ȡ
å™ÈȢ…Ȣ कȡ˜ȡšȣ› कȡ˜ͬ‚šȣ ]ͨŽ יȡ͙ȡ ͪकȡ ȡ͙ȡ  Ȳ—ȡ噏ȯ͙ȡ
 Ȳ‘—ȡ[ ”ɮ’žȢš ˜Ǘã™ȡȲक“.
”.’.’ – कामपFररी¸रा म ूÐरमािनाचरी Fरज (NEED FOR PERFORMANCE
APPRAISAL ):
खािीि कारिा ंमुbt यxµय Óयवसरािन 5पि कम ्थचारी पवकासासाठी कामपगरीच t मूÐयांकन
5वÔयक 5ह t
() िFार ्वाQ-
िगारवाQीचा पनि्थय GtÁयाS कामपगरी¸या म ूÐयांकनाची महÂवाची भूपमका असSt.
सामाÆयS >खाद्ा कम्थचाöयाची िगारवाQ Sx Âयाचt काम कसt करSx यावर अविंबून
असSt. वtगवtगÑया कम्थचाö यां¸या िगाराSीि वाQ Âयां¸या काय्थ±मStनुसार 5पि
øमवारीनुसार असू शकSt.
() िदोननतरी-
कामपगरीचt मूÐयमािन िदxÆनSीबाबS पनि्थय GtÁयाS पनिा्थयक भूपमका बKावSt.
सामाÆयS >खाद्ा कम्थचाöयाची अंSग्थS िदxÆनSी Sx Âयाचt काम कसt करSx यावर
अविंबून असSt. Cिचाåरक पकंवा अनyिचाåरकिि t Âया¸या कामपगरीचt सSS
मूÐयमािन कtिt KाSt. बöयाच संसरा िुÕकbवtbा िदxÆनSीसाठी गुिव°ा 5पि
जयtķSा यांचt संयxKन वािरSाS. िदxÆनSी¸या पनि्थयािूवê कामपगरीचt मूÐयांकन कtिt
KाSt.
(‘) प्पिक्षर् आपर् प्वकास-
कामपगरीचt मूÐयमािन कम्थचाö या¸या सधया¸या नxकरीवरीि सामÃय्थ 5पि
कमकुवSििा BbखÁयाचा प्यÂन करSt. या मापहSीचा 8ियxग प्पश±ि 5पि
कम्थचाö यां¸या कमकुवSििावर माS करÁयासाठी यxµय काय्थøम पवकपसS munotes.in

Page 183

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
183 करÁयासाठी कtिा Kा9 शकSx. खरं Sर, अनtक संसरा कम्थचाö यां¸या प्पश±ि गरKा
BbखÁयासाठी कामपगरी¸या मूÐयांकनाचा वािर करSाS.
(४) अपभप्ार-
कामपगरीचt मूÐयांकन कम्थचाö यांना Âयां¸या कामपगरीबĥि अपभप्ाय प्दान करSt.
कामपगरीसंदभा्थS Âयांची पसरSी काय 5ह t St सांगSt. KtÓहा >खादी Óयक्तìिा मापहS
असSt कì Sx कसt काय्थ करSx, Âयाचt प्यÂन संसराÂमक 8पĥĶt साधय करÁयासाठी
कसt यxगदान दtS 5हtS, StÓहा Sx अपVक चांगिt काय्थ करSx. यापशवाय, Kर Âयांना
Âयांची कमKxरी मापहS असtि Sर St Âयावर माS करÁयाचा प्यÂन करSीि.
(“) कम्यचाö रां्वर दबा्व-
कामपगरी¸या म ूÐयांकनामुbt चांगÐया कामपगरीसाठी कम्थचाö यांवर >क प्कारचा दबाव
यtSx. Kर कम्थचाö यांना Kािीव असtि कì काही GNकां¸या संदभा्थS Âयांचt मूÐयांकन
कtिt KाS 5हt 5पि Âयांचt भपवÕय मु´यÂवt अशा मूÐयांकनावर अविंबून असtि, Sर
St या संदभा्थS सकाराÂमक 5पि सवीकाराह्थ वS्थन करSाS. अशा प्कारt, मूÐयमािन
हt पनयंýि 8िकरि Ìहिून 5िx5िच वािरि t Kा9 शकSt.
6Sर कारिt 
. हt गपSशीि िĦSीन t संसराÂमक संसाVनांचt वाNि करÁयास मदS करS t.
. हt कम्थचाö यांना प्xÂसाहन 5पि ब±ीस द tÁयास मदS करS t.
‘. कम्थचाö यांना Âयां¸या कामाबĥि खरा अपभप्ाय दtÁयासाठी याचा वािर क tिा
KाSx.
४. हt संGांमधयt पवĵास पनमा्थि करÁयास 5पि पनÕि± स ंबंV राखÁयास मदS
करSt.
“. हt >क Sंý 5हt जयाĬारt कम्थचाö यांना पश±ि 5पि प्पश±ि पदिt Kा9 शकSt.
”. कम्थचारी पनयमांचt िािन करSाS का, हt िाहÁयास मदS हxS t.
•. हt पनयx³Âयांना (नxकरीवर ठtविाöयांना) कम्थचाö यां¸या यxगदानाबĥि कyS ुक
Óयक्त करÁयाची स ंVी प्दान करSt.
”.’.’ – कामपFररी मूÐरमािना¸रा प्पक्ररा (PROCESS OF
PERFORMANCE APPRAISAL ):
कामपगरीचt मूÐयांकन >कSर अनyिचाåरक 5Vारावर पकंवा Cिचाåरक 5पि िĦSशीर
5Vारावर कtिt Kा9 शकSt. Sुिनtनt िहान संसरांमधयt >कSर गुि पकंवा कामपगरी पकंवा
दxÆही¸या संयxKनावर 5VाåरS मूÐयांकन संबंपVS कम्थचाöयां¸या पनरी±िाĬारt
अनyिचाåरकिि t कtिt KाSt. मxठzया संसरtमधयt, मूÐयमािन अपVक िĦSशीर असSt कारि
मूÐयमािनानt बरीच 8ियुक्त मापहSी पमbSt. munotes.in

Page 184

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
184 कामपगरी मूÐयांकन िĦSशी¸या प्पøय tSीि NÈिt (िायöया) खािीिप्माि t 5हtS 
"""""""""

त�ा क्र. ”.३ – का]िFरी ]oल्या2कन पĦतशी¸या प्रिक्रयेतील NÈपे
() मूÐरमािनाचरी 8पĥĶ े पनपIJत करर्े-
िĦSशीर मूÐयमािन प्िािीSीि िपहिी िायरी ÌहिKt मूÐयमािनाची 8पĥĶt पनपIJS करिt.
मूÐयमािनािा सामxर t K ा ि ा ö य ा ि ा Âया¸या वागि ुकìवर पनयंýि िावÁयास प्व p°
करÁयािासून St वtगवtगÑया 8ĥtशांसाठी मूÐयांकन वािरिt KाSt. प्Âयtक बाबSीS,
मूÐयमािना¸या वtगवtगÑया िuिूंवर भर पदिा KाSx. 8दाहरिार्थ, मूÐयमािनािासून पमbिारt
ब±ीस, Kसt कì वtSनवाQ पकंवा िदxÆनSी हt प्पश±ि 5पि पवकासा¸या मूÐयांकनािt±ा वtगbt
5हt.
() मूÐरमािनाचे मानदंि (पनकf) सिĶ करर्े-
मूÐयमािन पवपशĶ मानदंP पकंवा मानकां¸या (पनकfां¸या) संदभा्थS कtिt KाSt. हt
मूÐयमािनािा सामxर t Kािाöयां¸या पवपवV वuपशĶzयां¸या पकंवा Âयां¸या अिtप±S कामा¸या
कामपगरी¸या िåरिामां¸या सवरूिाS असू शकSाS. मूिभूS दीG्थकािीन 8पĥĶांिuकì >क
कामपगरी सुVारिt हt असÐयानt, मूÐयांकन हt अपVक काय्थ±मStवर 5VाåरS 5हt. Ìहिून
जया कािावVीसाठी मूÐयांकन संबंपVS 5हt Âया कािावVी¸या सुरूवाSीस कामपगरीचt
मानदंP (पनकf) पनपद्थĶ कtिt KावtS.
(‘) मूÐरमािन कार्यक्रमाचरी रचना करर्े-
मूÐयमािन काय्थøमा¸या रचनtS, मूÐयमािनकSा्थ Ìहिून काम करिाöया कम्थचाöयांचt प्कार,
मूÐयमािन िĦSी 5पि मूÐयांकनाचt प्कार हt सव्थ ठरविt KावtS. SĬSच, संसरtचt सव्थ C•˜Ǘ㙘ȡ”“ȡ…Ȣ `ɮǑ‘çŠȯ Ǔ“ǔ慏 कšŽȯ
D•˜Ǘ㙘ȡ”“ȡ…ȯ ˜ȡ“‘ȲŒ (Ǔ“कŸ) è”çŠकšŽȯ
E•˜Ǘ㙘ȡ”“ कȡ™[Иȡ…Ȣ š…“ȡ कšŽȯ
F•˜Ǘ㙘ȡ”“ कȡ™[Иȡ…Ȣ \Ȳ˜›ब‡ȡŽȢ क šŽȯ
G•˜Ǘ㙘ȡ”“ȡ…ȡ \ͧ—Ĥȡ™ ‘ȯŽȯ
H•˜Ǘ㙘ȡ”“”æ…ȡ Ĥ ͩЙȡ
munotes.in

Page 185

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
185 कम्थचारी मूÐयांकन प्िािीमधयt समापवĶ असिt िापहKtS. िरंSु साVारिििt पवपवV संसरा
खाि¸या सSरावरीि कम्थचाöयांना Cिचाåरक मूÐयांकना¸या क±tबाहtर ठtवSाS. सामाÆयS3,
वåरķ Âया¸या संबंपVS अVीनसरा ंचt मूÐयमािन करSाS. Sरापि, मूÐयमािनाSीि सधयाचा
कि ‘”० अंश मूÐयमािनाची संकÐिना सुचवSx, जयामधयt सवSचt मूÐयमािन Ìहिून
BbखÐया Kािाöया मूÐयमािनािा सामxर t K ा ि ा ö य ा चt मूÐयमािन Sसtच Âया¸या
कामपगरीशी संबंपVS असिtÐया 6Sर Óयक्तé¸या कामपगरीच t मूÐयमािन समापवĶ असSt.
मूÐयमािन िĦSीमधयt वािरÐया Kािारी िĦS ठरविt हा पनिा्थयक मुĥा 5हt. Sी संरपचS
5पि प्ijाविी पकंवा मूÐयमािनािा सामxर t Kािाöया¸या वuयपक्तक मुिाखSीĬारt पकंवा
दxÆही¸या संयxKनाĬारt ठरवायची असS t. यासxबSच मूÐयांकनाचा कािावVी 5पि
मूÐयमािनाचt >कमtकांशी असिtिा मtb (पमिाZ) Ļावरून ही ठरवावt िागSt.
(४) मूÐरमािन कार्यक्रमाचरी अंमलबजा्वर्री करर् े-
मूÐयमािन काय्थøमाची अंमिबKाविी करSाना, मूÐयांकनकÂया«Ĭारt मूÐयांकन कtिt KाSt
5पि मूÐयांकन प्िािीमधयt 8Ðिtखिtिt असÐयास St मुिाखS दtखीि Gt9 शकSाS.
मूÐयमािनाचt िåरिाम मानव संसाVन पवभागािा िाठिुरावा करÁयासाठी कbविt KाSाS Kt
मूÐयमािना¸या 8पĥĶां¸या िूS्थStसाठी असSाS.
(“) मूÐरमािन अपभप्ार देर्े-
मूÐयमािन अपभप्ाय मूÐयमािन प्पøयtSीि सवा्थS महßवाचा NÈिा 5हt. Kर कम्थचाöयांना
8¸च गुिांकन कtिt गtिt पकंवा Âयां¸या कामपगरीची प्शंसा कtिी गtिी, Sर St सवाभापवकििt
5नंदी असSाS 5पि Âयांचा 5Âम-सÆमान 8ंचावÐयाचt KािवSt. दुसरीकPt, Kर Âयांना
कमी गुिांकन कtिt गtिt Sर St रागवSाS, रPSाS 5पि कदापचS असवसरही असSाS. िि
Kt Kसt 5हt Âयाप्मािt मुÐयांकन असSt. अशा िåरपसरSीSही, Âयांचt चांगिt गुि दtखीि नमूद
कtिt िापहKtS. Âयांचा कमकुवSििा समुिदtशकांĬारt सिĶििt मांPिा Kा9 शकSx 5पि
सÐिा पदिा Kा9 शकSx.
(”) मूÐरमािन िIJात प्पक्ररा-
बप±सt, बQSी, प्पश±ि 5पि िाठीवर कySुकाची राि मारिt Ļा मूÐयमािन िIJाS पøया
5हtS.
”.’.“ – कामपFररी मूÐरमािना¸रा िĦतरी (ȤȜȫȟȦDS Ȧȝ PȜȩȝȦȩȤȘNȚȜ
ȘPPȩȘISȘȣ ):
कामपगरीचt मूÐयांकन >कSर अनyिचाåरक 5Vारावर पकंवा Cिचाåरक 5पि िĦSशीर 5Vारावर
कtिt Kा9 शकSt. Sुिनtनt िहान संसरांमधयt >कSर गुि पकंवा कामपगरी पकंवा दxÆही¸या
संयxKनावर 5VाåरS मूÐयांकन संबंपVS कम्थचाöयां¸या पनरी±िाĬारt अनyिचाåरकिि t कtिt KाSt.
मxठzया संसरtमधयt, मूÐयमािन अपVक िĦSशीर असSt कारि मूÐयमािनानt बरीच 8ियुक्त मापहSी
पमbSt. munotes.in

Page 186

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
186 बöयाच काbािासून, खािीि िĦSी वािरÐया KाS हxÂया
. ®tिीकरि िĦS
. KxPीनt Sुिना िĦS
‘. वग्थवारी िĦS
४. सक्तìची पवभागिी िĦS
“. सक्तìची पनवP िĦS
”. Sिासिीसूची िĦS
•. गंभीर  5िीबािी¸या  नाK ूक  पनिा्थयक GNना िĦS
८. 5िtखीय मािन िĦS
९. पनबंV िĦS
() श्ेर्रीकरर् िĦत
®tिीकरि ही मूÐयमािनाची सवा्थS Kुनी 5पि सxिी िĦS 5हt जयामधयt पवपशĶ गुिVम्थ
पकंवा वuपशĶzयां¸या 5Vारt >खाद्ा Óयक्तìिा 6SरांसxबS गििt KाSt. KtÓहा ®tिी द्ाय¸या
Óयक्तéची सं´या कमी असSt StÓहा ही िĦS अगदी सxिी 5हt कारि ®tिीकरि हt गुिां¸या
5Vारt पदिt Kावt Kt िरी±tSीि गुिांसारखt सहKििt ठरवSा यtS नाहीS. कामपगरी¸या
मूÐयमािनासाठी या िĦSीची मया्थपदS 8ियxµयSा 5ह t कारि ®tिीमVीि Zरक
Óयक्तéमVीि ±मStचा िåरिूि्थ पकंवा समान Zरक दश्थवS नाही.
() जोिरीने तुलना िĦत-
KxPिtिी Sुिना िĦS ही ®tिीकरि प्िािीचt रxPtसt वtगbt रूि 5हt . ही िĦS मxठzया
गNांमधयt वािरÁयासाठी सवीकारिी KाSt. या िĦSीमधयt, प्Âयtक Óयक्तìची Sुिना >का वtbी
Zक्त 6Sर >क Óयक्तìशी कtिी KाSt. सामाÆयS3, काय्थ करÁयासाठी >कंदर यxµयSा हt >कमtव
वuपशĶzय मानिt KाSt. मूÐयमािनकSा्थ जया Óयक्तìिा Âया दxGांिuकì ®tķ मानSx Âया¸या
नावासमxर बरxबरची (िस ंSीची) खूि (पNक माक्थ) करSx 5पि अंपSम ®tिी ही Âया Óयक्तìिा
6Sरांिt±ा पकSी वtbा चांगिt ठरविt KाSt यावरून पनपIJS कtिी KाSt.
(‘) ्वF्य्वाररी िĦत-
ही >क अशी िĦS 5हt पKरt काय्थ±मStचt पवपशĶ वग्थ (प्कार) 5Vीच चांगÐया प्कारt सिĶ
कtिt KाSाS. Óयक्तéना Âयां¸या गुिVम्थ 5पि वuपशĶzयांवर अविंबून पवपशĶ वगा्थमधयt ठtविt
KाSt. वग्थ 8ÂकpĶ, चांगिी, सरासरी, खराब, अÂयंS खराब पकंवा A, B, C, D , 6Âयादी
अ±रां¸या ŀĶीनt असू शकSाS, A सवō°म दश्थपवSt 5पि D सवा्थS वाईN दश्थपवSt.
कम्थचाöयांची वासSपवक कामपगरी या ®tिéमधयt मxKिी KाSt. ही िĦS सामाÆयS
कामपगरीवर 5VाåरS िदxÆनSीसाठी 8ियुक्त 5हt. munotes.in

Page 187

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
187 (४) सक्तीचरी प्वभाFर्री िĦत-
अनtक कम्थचाöयांना 8¸च ®tिी दtÁयाची प्वp°ी असÐयानt सक्तìची पवभागिी िĦS अविंबिी
गtिी 5हt. या िĦSीS, मूÐयमािनकÂया्थिा सामाÆय वø िĦSीनुसार मूÐयमािनािा सामxर t
Kािाöयाचt मूÐयांकन करÁयास भाग िाPिt KाSt. या िĦSीSीि मूb गpहीSक ÌहिKt
कम्थचाöयांची कामपगरीचt सामाÆय सांप´यकìय पवSरिाची िुĶी करSt. 8दाहरिार्थ ० N³कt
कम्थचारी 8ÂकpĶ, ० N³कt सरासरीिt±ा KासS, ४० N³कt सरासरी, ० N³कt
सरासरीिt±ा कमी 5पि ० N³कt खराब Ìहिून गििt KाSाS. या िĦSीचा मूb Zायदा
असा 5हt कì, कअपह खास मKêSÐया कम ्थचाöयांना खुश करÁयासाठी वािरिtÐया (Âयांना
>का पबंदूवर, पवशtfS 8¸च पकंवा Kवbिास 8¸च ®tिीचt मानांकन दtÁयाची) क¤द्रीय प्वp°ी
सवीकारÁया¸या समसयtवर Sी माS करSt.
(“) सक्तीचरी पन्वि िĦत-
सक्तìची पनवP ®tिीकरिा¸या िĦSीमधय t >कý पवVानां¸या शpंखिा असSाS 5पि
मूÐयमािनकSा्थ मूÐयमािनािा सामxर t Kािाöया प्Âय tक Óयक्तìचt मूÐयांकन करSाना ह t
SिासSx कì, ÂयाSीि प्Âयtक Óयक्तì Âया पवVानाS पकSी प्भावीििt पकंवा चिखिििt बसSt.
Kरी >कý पवVानांमVीि दxÆही पवVान t कम्थचाöया¸या वuपशĶzयांचt वि्थन करSाS, Sरीही
मूÐयमािनकÂया्थिा Zक्त >कावर बरxबरची (िसंSीची) खूि (पNक माक्थ) करिt भाग िाPिt
KाSt Kt कम्थचाöयांिा KासS िागू िPSt. या दxन पवVानांिuकì, ®tिीकरिा¸या अंपSम
पवĴtfिासाठी Zक्त >क पवVान पवचाराS GtSिt KाSt. 8दाहरिार्थ, मूÐयांकनकÂया्थिा
खािीि दxन पवVानt पदिी Kा9 शकSाS.
. कम्थचारी मtहनSी 5हt.
. कम्थचारी Âया¸या अVीनसरांना सिĶ सूचना दtSx.
ही दxÆही पवVानt सकाराÂमक 5हtS िरंSु मूÐयांकनकÂया्थिा Âया¸या अVीनसर Óयक्तì¸या
वS्थनाचt अपVक वि्थन करिारt Zक्त >क पनवP करÁयास सांपगSिt KाSt. हt ®tिीकरिामधयt
वufपयक्ता (पवfयपनķSा) NाbÁयासाठी कtिt KाSt. वरीि दxन पवVानांिuकì Zक्त >क पवVान
अंपSम मानांकनासाठी पवचाराS ¶यायचt 5हt. अंपSम ®tिीकरि पवVानां¸या सव्थ संचां¸या
5Vारt कtिt KाSt. ही िĦS अपVक वसSुपनķ 5हt िरंSु पवVानांचt असt संच Sयार करSाना
ÂयाS अनtक समसया यtSाS.
(”) तिासर्रीसूचरी िĦत-
या िĦSीअंSग्थS मानव संसाVन पवभाग प्ijांची मापिका (प्ijाविी) Sयार करSx. प्Âयtक
प्ijािा िया्थयी 8°रt 'हxय' पकंवा 'नाही' असSाS. संबंपVS मूÐयमािनकÂया्थनt मूÐयांकनाशी
संबंपVS यxµय 8°रांवर खूि कtिी िापहKt.
Âयािuकì काही प्ij खािीि प्माि t असSाS
. ÂयािापSिा नxकरीमधयt सवारसय 5हt का"  हxयनाही
. SxSी नxकरीवर पनयपमS 5हt का " हxयनाही munotes.in

Page 188

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
188 ‘. SxSी सगÑयांना >कसमान वागिूक दtSx का"  हxयनाही
४. SxSी 6Sर कम्थचाöयांना मदS करÁयास Sयार असSx का"  हxयनाही
“. SxSी पशसS िाbSx का"  हxयनाही
िÆनास St शंभर प्ij पवचारिt Kा9 शकSाS Kt अनtक काय्थ±मSा 5पि >काúSt बĥि
असSाS. वtगवtगÑया प्ijांना गुिांचt वtगवtगbt महÂव  गुि (®tिी) असू शकSt. कम्थचाöयांचt
कामपगरीचा वtV Gtिाöया मूÐयांकनकÂया्थĬारt प्ijाविी भरÐयानंSर St मानव संसाVन
पवभागाकPt िाठविt KाSt, Kt >कूि गुिांची गिना करSt 5पि मूÐयांकन करSt.
(•) Fंभरीर  आर्रीबार्री¸रा  नाज ूक  पनर्ा्यरक Gटना िĦत-
या िĦSीS, कtवb गंभीर GNना 5पि या GNनांशी संबंपVS वS्थन मूÐयमािनासाठी GtSिt
KाSt. या िĦSीमधयt Sीन NÈÈयांचा समावtश 5हt. नxकरीवर¸या वS ्थनाची (चांगिी पकंवा
वाईN) ि±ाS GtÁयाKxगी चाचिी Sयार कtिी KाSt. S²ांचा >क गN नंSर नxकरीसाठी
6ĶSt¸या प्मािाS अविंबून गुि पनयुक्त करSx. शtवNी, चांगÐया 5पि वाईN कम्थचाöयांची
Óया´या करिाöया GNनांची >क Sिासिीसूची Sयार कtिी KाSt. मूÐयमािनकÂया्थिा ही
Sिासिीसूची ®tिीकरिासाठी पदिी KाSt. या ®tिीकरिामागीि मूb कÐिना अशी 5हt कì
Kt िxक गंभीर 5िीबािी¸या  नाK ूक  पनिा्थयक िåरपसरSीS चांगिt काम करू शकSाS,
Âयांची मापहSी ठtविt, कारि सामाÆय िåरपसरSीS बहòStक कम्थचारी सारखtच काम करSाS.
ही िĦS संभाÓय कम्थचारी शxVÁयासाठी 8ियुक्त 5हt Kt गंभीर िåरपसरSीS 8ियुक्त ठरू
शकSाS.
(८) आलेिरीर मािन िĦत -
5िtखीय मािनािा र tखीय मािन Ìहिून दtखीि Bbखिt KाSt. कामपगरी मूÐयांकनाची ही
सवा्थS सामाÆयS3 वािरिी Kािारी िĦS 5हt. या िĦSीमधयt, प्Âयtक मूÐयांकनासाठी
Jािीि मूÐयांकन अK्थ वािरिा KाSx. अKा्थमधयt पवपवV कम्थचाöयांची वuपशĶzयt 5पि Âयांची
नxकरीची कामपगरी Ļाचा समावtश असSx. नtSpÂव, पवĵासाह्थSा, सहकाय्थSा, 8Âसाह,
सK्थनशीिSा, पवĴtfिाÂमक ±मSा, पनिा्थयकSा, भावपनक िåरि³वSा, 6Âयादी पवपवV
वuपशĶzयt कम्थचाöया¸या सSरावर अविंबून असSाS. नxकरी¸या कामपगरीमधयt कामा¸या
कामपगरीचt प्माि 5पि गुिव°ा, साधय कtिtिी पवपशĶ िàयt, 8िपसरSीची पनयपमSSा,
6Âयादéचा समावtश हxSx. गुिव°tचा दKा्थ Sीन अंकìय पकंवा िाच अंकìय मािनावर मxKिा
Kा9 शकSx. िाच अंकìय मािनावर , '8ÂकpĶ, खूि चांगिt, सरासरी, खराब पकंवा खूि खराब'
अशा ®tÁया (मािनt) मxKमािांसाठी वािरिी Kा9 शकSाS.
(९) पनबंध िĦत-
कामपगरी¸या मूÐयांकनासाठी संरपचS Jािीि मूÐयांकन अK्थ वािरÁया?वKी , काही कंिÆया
पवनामूÐय पनबंV िĦS वािरSाS. पनबंV िĦSीS मूÐयमािनकSा्थ कम्थचाöयांचt सवS3¸या
शÊदाS काही प्मापिS िरीपमSéवर (मािदंPांवर) मूÐयांकन करSx. munotes.in

Page 189

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
189 असt मािदंP खािीिप्मािt असू शकSाS
. गुिव°ा, प्माि 5पि खचा्थ¸या ŀĶीनt कामाची कामपगरी
. नxकरीबĥि मापहSी
‘. संसराÂमक Vxरिt, काय्थिĦSी 5पि पनयमांचt ²ान
४. कम्थचाöयांची वuपशĶzयt 5पि वS्थन
“. कम्थचाöयांची Sाकद 5पि कमकुवSििा
”. कम्थचाöयांची >कूि यxµयSा
•. कम्थचाöयांची ±मSा
८. कम्थचारी प्पश±ि 5पि पवकास गरKा
>खाद्ा कम्थचाöयाबĥि Zायदtशीर मापहSी दtÁयासाठी पनबंV िĦS 8ियुक्त 5हt जया¸या
5Vारt Âयाचt मूÐयांकन कtिt Kा9 शकSt. पवनामूÐय पनबंV िĦSीSीि अPचि ही 5हt कì
प्Âयtक मूÐयमािनकSा्थ सवS3ची शuिी 5पि Vारिा वािरू शकSx, जयामुbt पवĴtfिाS
अPचि यt9 शकSt.
या ÓयपSåरक्त कामपगरी मूÐयांकना¸या दxन Óयािक िĦSी खािीिप्माि t 5हtS
() पनि्थयाÂमक मूÐयांकन.
() कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचt वसSुपनķ िåरमाि (मािन).
() पनर््यराÂमक मूÐरांकन-
हt स ा म ा Æ य S 3 क म ्थचाö यां¸या सवा्थS नKीक¸या िय्थवt±कांकPून पकंवा Âया¸या
समवयसकांकPून पमbपविt K ा St. बö याचदा कम्थचाö याबĥिचt प न ि्थय पवपवV
स्त्रxSांकPून गxbा कtिt KाSाS 5पि >कý क tिt KाSाS.
Sीन वtगवtगÑया प्कारचt पनि्थयाÂमक मूÐयांकन खािीिप्माि t 5हtS3
(अ) वåरķांकPून मूÐयांकन-
अशा प्कारचt मूÐयांकन पवशtfS 5िÐया द tशाS खूि सामाÆय 5ह t. अशा
िĦSीमधयt > ख ा द् ा च ा व å र ķ Â य ा ¸ य ा  प S ¸ य ा क म ्थचाöयाबĥि पदि tÐया
पनकfांवर ®tिीकरि करSx.
>खाद्ा कम्थचाö यािा अपभप्ाय दtÁया¸या 8ĥtशानt पकंवा िदxÆनSी, िदावनSी,
वtSनवाQ, बxनस, बप±शी, भ°t, बदिी, 6. यासारखt काही महßवाच t पनि्थय
GtÁया¸या 8ĥtशानt पवशtf पनवPिtÐया प्संगी वåरķांकPून मूÐयांकन कtिt munotes.in

Page 190

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
190 Kा9 शकSt पकंवा St पनयपमS चािू असिtÐया मूÐयांकन प्िािीचा >क भाग
असू शकSt..
बö याच कंिÆया >क चािू मूÐयमािन प्िािी ठ tवSाS पKरt >खाद्ा कम्थचाöयाचt
ठरापवक अवVीSीि मूÐयमािन मानव स ंसाVन पवभागा¸या सदसयाĬार t पकंवा
कम्थचारी अपVकाöयाĬार t >का S³Âयावर सारांशा¸या सवरूिाS नŌदवि t KाSt
Kt सामाÆयS3 गxिनीय अहवाि Ìहि ून Bbखिt KाSt.
वåरķांकPून मूÐयांकन करÁया¸या द ुसöया िĦSीमधयt, मूÐयांकनकÂया«ची
बuठक बxिाविी KाS t. मूÐयांकनकS¥ अनtक असू शकSाS Kस t कì सवा्थS
नKीकचा वåरķ ( बvस), 6Sर पवभागाSीि वåरķ , वरीķाचा वåरķ ( बvसचा
बvस), 6.
या िxकांना Âयांचt पनि्थय सवSंýििt दtÁयास सांपगSिt KाSt 5पि नंSर
बuठकìS 6Sरांशी चचा्थ करÁयास सांपगSिt KाSt. प्Âयtकाचा पनि्थय पवचाराS
Gt9न पवपशĶ कम ्थचाöयासाठी अंपSम मूÐयांकन अहवाि Sयार क tिा KाSx.
या िĦSीचt महßवाचt Zायदt खािीिप्माि t 5हtS3
. चच¥¸या 5Vारt अहवाि Sयार क tÐयामुbt वuयपक्तक िूवा्थúहांचा प्भाव काQून
Nाकिा KाSx.
. सव्थ सदसय प्रम सवS ंýििt पनि्थय दtSाS 5पि नंSर चचा्थ हxSt Ìहिून गN
िåरिाम दtखीि हxS नाही.
E. कामपगरी¸या कxिÂयाही ि uिूकPt दुि्थ± कtिt KाS नाही .
(ब) समवयसक पकंवा अVीनसरांकPून मूÐयांकन-
बö याचदा, 5पि बö याच प्करिांमधयt >खाद्ाचt समवयसक 5पि >खाद्ाचt
अVीनसर हt पदिtÐया कम्थचाö याचt मूÐयांकन करÁयाचा >क चा ंगिा स्त्रxS
असSाS. समवयसक पक ंवा अVीनसरांकPून कtिtिt मूÐयांकन अनtक प्कारचt
असू शकSt.
(अ) समिातळरी्वर असल ेÐरा कम्यचाöरां (पमý)किून केले जार्ारे (बिरी)
श्ेर्रीकरर्  अशा मूÐयांकन िĦSीमधयt, गNाSीि प्Âयtक सदसय 6Sर
सदसयांना सामाÆयिि t पकंवा Âयां¸या कामा¸या कामपगरी¸या काही
पवपशĶ िuिूंवर ®tिीकरि करSx. सव्थ Óयक्तé¸या ®tिीकरिाची सरासरी
नंSर >खाद्ा पवपशĶ व uपशĶzयावर Óयक्तìचा पनद¥शांक काQÁयासाठी
मxKिी KाSt. Óयवसरािका¸या मूÐयमािनाS या िĦSीचा ख ूि 8ियxग
हxSx. Âयािा ‘िीअर रtपNंग - समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक)
कम्थचाöयांकPून कtिt Kािारt ®tिीकरि’ असtही ÌहिSाS. munotes.in

Page 191

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
191 (5) अधरीनस्ांकिून श्ेर्रीकरर्  बö याच प्करिांमधयt अVीनसरांना
Âया¸या वåरķा ं¸या नtSpÂव पकंवा िय्थवt±ी शuिीची मापहSी
पमbपवÁयासाठी 5पि >खादी वåरķ Óयक्तì Âया¸या अVीनसरा ंमधयt
पकSी िxकपप्य 5ह t हt पनVा्थåरS करÁयासाठी ®tिीकरि करÁयास
सांपगSिt KाSt. अVीनसरां¸या मूÐयांकना¸या SुिनtS िीअर रtपNंग -
समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक) कम्थचाöयांकPून कtिt Kािारt
®tिीकरि सामाÆयS अपVक 8िय ुक्त 5पि कमी खराब (Óयर्थ)
असÐयाचt 5QbSt.
या िĦSीचt महßवाचt Zायदt खािीिप्माि t 5हtS3
. मूÐयांकनकS¥ मूÐयांकनािा सामxर t Kािाöया Óयक्तì¸या कामाशी िåरपचS
हxSाS.
. Âयांना KासS काb म ूÐयांकनािा सामxर t Kािाöया Óयक्तìचt पनरी±ि
करÁयाची चांगिी संVी पमbSt.
‘. St कामगारांचt Kवbून पनरी±ि करSाS 5पि ि± ठ tवSाS 5पि K tÓहा
SxSी Âया¸यापS¸या कामािास ून दूर असSx.
या िĦSीचt काही SxNt खािीिप्माि t 5हtS
. कम्थचारी समिाSbीवर असि tÐया कम्थचाöयांकPून कtिt Kािारt
®tिीकरिावर 5± tि GtSाS.
. सामाÆयS3 >क सकाराÂमक ि ूवा्थúह असSx, Kx Óयवसरािनाची पदशाभ ूि
करू शकSx.
‘. समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक) (िीअर) कम ्थचाöयांकPून कtÐया
Kािाöया ®tिीकरिामुbt संGf्थ 5पि Âयां¸यामधयt नकाराÂमकStची भावना
पनमा्थि LाÐयाचtही 5Qbून 5िt 5हt.
munotes.in

Page 192

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
192 (क) पवपवV िया्थयी स्त्रxSांकPून मूÐयांकन-
कम्थचारी मूÐयांकनाचt काही िया्थयी ąxS खािीि पचýाS दाखवि t 5हtS

(अ) कार्यक्षेýा्वररील सपमक्षर् (ि ुनरा्वलोकन): या िĦSीS Cद्xपगक
मानसशास्त्र² कम ्थचाö यांकPून Âयां¸या वåरķांची मुिाखS Gt9न Âयांना
प्ijांचा >क संच पवचारून Âया ं¸याकPून संबंपVS मापहSी SŌPी G t9न संकपिS
करSाS. या प्ijा ंची प्ाĮ 8°रt नंSर पिपखS वि ्थनाS रूिांSåरS कtिी KाSाS
5पि मूÐयांकन कtÐया Kािाö या कम्थचाö यां¸या वåरķांना सादर कtिी KाSाS.
वåरķ नंSर अहवािामधय t वाQ पकंवा सुVारिा करSाS.
ZìÐP åरÓĻू िĦSीमधयt, कम्थचाö याचt मूÐयमािन Âया¸या रtN वåरķाकPून
कtिt KाS नाही Sर दुसöया Óयक्तìĬारt, सामाÆयS मानव संसाVन पवभागाकPून
कtिt KाSt. याचt कारि असt 5हt कì अशी Óयक्तì मूÐयमािन करSाना अपVक
वसSुपनķ ŀपĶकxन बाbगू शकSt कारि Âया¸यावर कम्थचाöया¸या वåरķाप्मािt
दबाव नसSx. या प्करिाS, मूÐयमािनकSा्थ कम्थचाö याची कामपगरी 5पि 6Sर
िåरमािाÂमक मापहSी Kसt कì अनुिपसरSी, 8शीरा यtिt, 6Âयादé¸या नŌदé¸या
5Vारt मूÐयांकन करSx. कामा¸या कामपगरीचt गुिाÂमक िuिू िPSाbून
िाहÁयासाठी मूÐयांकनकSा्थ कम्थचाö यां¸या 5पि Âयां¸या वåरķां¸या मुिाखSी
दtखीि GtSx. ही िĦS िदxÆनSी¸या 8ĥtशानt अपVक यxµय 5हt.
munotes.in

Page 193

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
193 या Sंýाचt महßवाचt Zायदt खािीिप्माि t 5हtS3
. मुिाखS SŌPी G tSिी KाS असÐयान t वåरķांना (िय्थवt±क) कपनķ
Óयक्तì¸या कामपगरीबĥि सिĶ मS Óयक्त करÁयास मxकb t वाNSt.
. >क Cद्xपगक मानसशास्त्र² ZìÐP åरÓĻ ू 5यxपKS करÁयाS बराच
वtb GािवS असÐयान t, वåरķ (िय्थवt±क) िूि्थ पवचार कtÐयानंSर
प्ijांची 8°रt दtSाS.
‘. सव्थ वåरķांना (िय्थवt±कांना) Âयां¸या कपनķां (अVीनसरां)बĥि समान
प्ij पवचारिt KाSाS Âयामुbt >का Óयक्तìची द ुसöया Óयक्तìशी S ुिना
करिt सxिt हxSt.
(5) मानसिाľरीर म ूÐरमािन  बöयाच कंिÆयांमधयt मानसशास्त्रीय म ूÐयमािन हt
पवपशķ कािावVीन ंSर GtSÐया Kािाöया म ूÐयमािन काय ्थøमाचt पनयपमS
वuपशĶzय 5हt. ही िĦS मुिाखSी 5पि मानसशास्त्रीय चाचÁया ंचा वािर
करSt. हt कम्थचाö यां¸या वuयपक्तक ZायिéमVीि मापहSीचा द tखीि वािर करS t.
या 5Vारावर मानसशास्त्र² >क पवसS pS अहवाि Sयार करSx, Kx क ंिनी¸या
Óयवसरािनािा >खाद्ा Óयक्तìच t वS्थन, बुपĦम°ा 5पि Âया¸या काय ्थ±मStवर
िåरिाम करिाöया 6Sर प् tरक GNकांची सिĶ समK प्ाĮ करÁयास मदS
करSx.
मानसशास्त्रीय म ूÐयमािन न Óयवसरािन काय्थसंGािा कम्थचाö यां¸या वS्थनाचा
अंदाK िावÁयास मदS करS t. िदxÆनSी पकंवा बदिीबाबS पनि ्थय GtSाना असt
मूÐयांकन कtिt KाSt.
मxठzया सं´यtनt संशxVन अËयासाS ून असt पदसून 5िt 5हt कì मनxवu²ापनक
वि्थनt अÂयंS अचूक असSाS 5पि नxकरी पक ंवा कम्थचाö यां¸या काया्थS यश
पकंवा अियशाचा अ ंदाK िावÁयासाठी Âया ंचा वािर कtिा Kा9 शकSx.
(6) स्व-मूÐरांकन  सव-मूÐयांकन ही >क प्पøया 5ह t जयाĬारt वuयपक्तक कम्थचारी
पदिtÐया पनकfांवर कामपगरीचt मूÐयांकन करSाS. ह t कंिÆयांमधयt अनुसरि
कtिtÐया मूÐयांकन प्िािीचा >क भाग 5ह t.
सव-मूÐयांकना¸या मया्थदा 5पि िूवा्थúह खािीिप्माि t 5हtS
. कम्थचारी सवS3िा नकाराÂमक ग ुिांवर मूÐयांकन करS नाहीS. S t
अनtकदा Âयां¸या कामपगरीची अपSशयxक्तì करSाS.
. >खादी Óयक्तì 5पि Óयवसरािन Âया¸या नxकरीSीि महßवा¸या
±týांवर सहमS हx9 शकS नाही. Âयामुbt >खादी Óयक्तì पवपशĶ ± týावर
Kxर दt9 शकSt 5पि Óयवसरािन Âया ± týांना कमी महßवाच t मानू
शकSt.
‘. Kर Âयाचt पनÕकf्थ वtSनवाQ, िदxÆनSी, बदिी, नxकरीची पनपIJSी,
6Âयादी प्शासकìय 8ियxगा ंशी संबंपVS नसSीि Sर S t 8ियुक्त ठरू munotes.in

Page 194

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
194 शकSt. िरंSु वuयपक्तक पवकासा¸या गरK tशी संबंपVS असÐयास S t
8ियुक्त 5हt.
(ई) मूÐरांकन केंद्रे  मूÐयमािन क¤द्रt पवशtf प्ijाविी, Óयवसरािकìय ख tb, 6न-
बासकtN िरZvम्थÆस, प्मुखापवरपहS सम ूह चचा्थ, पवपशĶ 8दाहरिा ंचt पवĴtfि,
पनि्थय GtÁया¸या पøया, 6Âयादीसार´या िåरपसर SीKÆय प्पøया ंचा वािर
करSाS. Ļा प्पøया सामाÆयS3 पवपशĶ क ंिनी पकंवा 8द्xगासाठी Sयार
कtिtÐया (सानुकूपिS) असSाS.
मूÐयांकन क¤द्रांमधयt िीअर रtपNंग - समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक)
कम्थचाöयांकPून कtÐया Kािाöया ® tिीकरिाचt; 8¸च मूÐयमािन 5पि
मानसशास्त्रीय म ूÐयमािनाचt GNक असSाS कारि या म ूÐयांकन क¤द्रांमधयt
समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक) कम ्थचाöयांना Sसtच वåरķांना दtखीि
मुÐयांपकS कtिt KाSt 5पि कम्थचाö याबĥि Âयांचt मS दtखीि पवचाराS G tSिt
KाSt.
मूÐयांकन क¤द्र >क पनि्थयाÂमक मूÐयांकन Sंý Ìहिून दुसöया महायुĦाS
पवकपसS कtिt गtिt. हt @पZस @Z सů rNtपKक सपÓह्थसtसनt पवकपसS कtिt
हxSt.
९‘० मधयt Kम्थनीमधयt युĦ काया्थिय पनवP मंPbानt िÕकरी
िåरपसरSीसाठी मूÐयांकन क¤द्रांची संकÐिना सुरू कtिी. मुÐयांकनकÂया«ची
सं´या 5पि पवपवV प्पøयांचा वािर करून सामापKक िåरपसरSीS
8मtदवारांची चाचिी करिt हा यामागचा 8ĥtश हxSा. हbूहbू ही संकÐिना
8द्xग 5पि कंिÆयांमधयt ŁKिी. मूÐयमािन क¤द्र हt मधयवSê पठकाि 5हt
Ktरt Óयवसरािक >कý यtSाS 5पि मूÐयमािनकÂया«¸या 5Vारावर अनtक
न³कि (सŀशीकरि) प्पøया ंमधयt भाग GtSाS.
मूÐयांकन क¤द्र मानकां¸या पवकासावरीि काय्थदिानt खािीि 5वÔयकSांची
पशZारस कtिी 5हt.
. >कापVक मूÐयांकन Sंý वािरिt िापहKt. यािuकì >क Sंý न³कि
(सŀशीकरि) असाव t.
. >कापVक प्पशप±S मूÐयांकनकÂया«चा वािर कtिा िापहKt.
‘. पनि्थय सव्थ मूÐयांकनकÂया«कPून >कपýS कtिtÐया मापहSीवर 5VाåरS
असावा.
४. मूÐयमािन वS्थना¸या पनरी±िािt±ा वtगÑया वtbी कtिt िापहKt. munotes.in

Page 195

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
195 “. न³कि (सŀशीकरि) S ंýाची Âया¸या पवĵासाह्थSा, वuVSा 5पि
वसSुपनķStसाठी चाचिी कtिी िापहKt.
”. काय्थøमाĬारt मूÐयमािन कtिtिt िåरमाि, गुिVम्थ, वuपशĶzयt पकंवा गुि
संबंपVS नxकरी¸या वS्थना¸या पवĴtfिाĬारt पनVा्थåरS कtिt िापहKtS.
मूÐयांकन क¤द्रांची 8पĥĶt खािीिप्मािt 5हtS
. प्रम सSåरय िय्थवt±ि, वर¸या Óयवसरािन पसरSी 5पि 8¸च
सSरीय Óयवसरािन पसरSी¸या ±मSा मxKÁयासाठी.
. कम्थचाöयां¸या प्पश±ि 5पि पवकासा¸या गरKा पनपIJS करÁयासाठी
‘. प्वtश सSरावरीि िदांसाठी नुकÂयाच पश±ि स ंिवून बाहtर िPिtÐया
महापवद्ाियीन पवद्ाÃया«ना पनवPÁयासाठी
४. ±मSांचt िवकर पनIJीSीकरि करÁयासा ठी 5पि
“. सकाराÂमक कpSी 8पĥĶांची अंमिबKाविी करÁयाS मदS
करÁयासाठी.
मूÐयांकन क¤द्रांचt Zायदt खािीिप्मािt 5हtS
. मूÐयमािनािा सामxर t K ा ि ा ö य ां¸या वS्थना¸या मxठzया सं´यt¸या
नमुÆया¸या रtN पनरी±िावर मूÐयांकन 5VाåरS 5हt.
. मूÐयमािनािा सामxर t Kािाöयांची वS्थिूक न³कि (सŀशीकरि)
िåरपसरSéमधय t पनरी±िी KाSt Kी प्Âय± कामा¸या पठकािासारखीच
असSt 5पि मूÐयांकन अनtक मूÐयांकनकÂया«¸या >कपýS, अनtक
मुÐयांकनां¸या >कपýS पनि्थयांवर 5VाåरS असÐयानt, वuयपक्तक
िूवा्थúह, खxNt अनुमान Nाbिt KाSाS.
मूÐयांकन क¤द्रां¸या मया्थदा खािीिप्मािt 5हtS
मूÐयांकन क¤द्रt कtवb Óयवसरािन सSरावरीि कम ्थचाöयांसाठी 8ियुक्त 5हtS.
Âयािा कामगारा ं¸या मया्थदा 5हtS. कामपगरी म ूÐयमािनाची ही िĦS व tb
5पि िuशा¸या ŀĶीनt अÂयंS खपच्थक असÐयाची Nीका करÁया S 5िी 5हt.
(8) 8पĥĶांĬारे वर्वस्ािन ( ȤBȦ):
अ) प्सSावना 
िåरिामांĬारt मूÐयांकनाचt मूb हt 8पĥĶांĬारt Óयवसरािन (ȤșȦ) हt
5हt.
िåरिामांĬारt मूÐयांकनाचt मूÐयमािन हt Óयवसरािनाचt िxकपप्य
SÂव²ान पनमा्थि करिाöया शक्तéमVून 8ĩवSt, जयािा '8पĥĶांĬारt
Óयवसरािन' पकंवा 'िåरिामांĬारt Óयवसरािन' Ìहिून Bbखिt KाSt.
MBO हt कtवb Óयवसरािनाचt Sंý नाही Sर St Óयवसरािना¸या संिूि्थ munotes.in

Page 196

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
196 Sßव²ानाचt प्पSपबंपबS करSt. ȤșȦ अंSग्थS िåरिामांĬारt मूÐयांकन हt
गुिांवर 5VाåरS मूÐयांकनािt±ा अपVक अनुकूि 5हt.
हt >क प्tरक Sंý 5हt Kt कम्थचाö यांना काम करÁयास प्व p° करÁयास
मदS करSt कारि कम्थचारी Âयांची 8पĥĶt पनपIJS करSाS 5पि या
प्पøयtSंýाĬारt Âयां¸या धयtयांबĥि Kागरूक असSाS.
MBO ही मूÐयमािनाची >क िĦS 5ह t कारि कम्थचाö यांना या
प्पøयtĬारtSंýाĬारt सवS3¸या कामपगरीवर क tिtÐया प्यÂनांचt मूÐयांकन
करSा यtSt. MBO कम्थचाö यांना धयtयापभमुख बनवSt 5 प ि
Âया¸यासमxर सिĶ 8पĥĶ t ठtवSt. Âयामुbt, SxSी कtवb Âया¸या
कामपगरीचtच नÓहt Sर समूहाSीि कामपगरीच tही मूÐयांकन करÁयासाठी
स±म बनSx.
ब) अर्थ 
वåरķांचt ®tिीकरि सामाÆयS कम ्थचारीही माÆय करS नाहीS , पवशtfS
KtÓहा St गंभीर सवरूिाचt असSाS. वåरķा ंनी वािरिtिt पनकf कदापचS
Âयांना माहीS नसSीि पक ंवा Âयांना माÆय नसSीि, या सxÈया
कारिासाठी कम ्थचाö यांना अनtक प्करिांमधयt Âयांचt मूÐयमािन करि t
5वPS नाही.
MBO ही मूिS >क मूÐयमािन प्पøया 5ह t Kी कम्थचाö या¸या
काय्थ±मStचt मूÐयमािन करÁयाचा प्यÂन करS t 5पि Âयािा कािबĦ
काय्थøमाS वtbxवtbी माग्थदश्थन करSt.
ही िĦS मुbाS भूSकाbा?वKी म ूÐयावर Kxर दtSt 5पि 8पĥĶt साधय
करÁया¸या िĦSीि t±ा िåरिामांवर भर दtSt.
क) िायöया (NÈिt) 
8पĥĶांĬारt Óयवसरािन मूÐयांकनामधयt समापवĶ असिtÐया पवपवV िायöया
(NÈिt) खािीिप्माि t 5हtS
. िåरिामानुसार मूÐयांकन ही वåरķ 5पि Âया¸या कपनķ (अVीनसर)
यां¸याSीि संयुक्त प्पøया 5हt.
. अVीनसर Âया¸या वåरķांनी प्दान कtिtÐया >कूि यxKनt¸या प्मािt
पवपशĶ कािावVीसाठी सामाÆयS3 >का वfा्थसाठी Âयाची यxKना Sयार
करSx. िरसिर सÐिामसिS करून अंपSम यxKना Sयार कtिी KाSt.
‘. िरसिर सÐिामसिS करून, दxGtही मूÐयांकनाचt पनकf ठरवSाS-
ÌहिKt, अVीनसरां¸या कामपगरीचt मूÐयमािन करÁयासाठी कxिSt
GNक GtSिt KाSीि. munotes.in

Page 197

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
197 ४. पवपशĶ कािावVी¸या शtवNी, साVारिििt >क वf्थ, वåरķ िरसिर माÆय
पनकfां¸या 5Vारावर अVीनसरां¸या कामपगरीचt मूÐयमािन करSx.
“. वåरķ Âया¸या कपनķा¸या मूÐयमािना¸या िåरिामांची चचा्थ करSx
5पि 5वÔयक असÐयास सुVाराÂमक कpSी, 5पि िुQीि
कािावVीसाठी िरसिर सहमS िàय पनपIJS करSाS.
P) MBO Sंýाचt Zायदt 
MBO Sंýाचt महßवाचt Zायदt खािीिप्मािt 5हtS
. Âयामुbt कामगारांची प्tरिा वाQÁयास मदS हxS t.
. हt Sंý असt सुपनपIJS करू शकS t कì प्Âयtक Óयक्तìचt प्यÂन
संसराÂमक 8पĥĶा ंमधयt यxगदान दtSाS.
‘. Âयामुbt भूपमकtSीि असिĶSा कमी हxÁयास मदS हxS t.
४. पनयxKनाSही मदS हxS t.
6Sर काही Zायद t िुQीिप्मािt 5हtS
. गुिव°t¸या 5Vारावर वtSनाS वाQ करÁयाचा पनि्थय GtÁयासाठी
Óयवसरािकास मदS करिt.
. कम्थचाöयाचा भपवÕयाSीि वािर पनपIJS करिt.
‘. प्पश±ि गरKा सूपचS करिt.
४. कम्थचाöयांना सधया¸या कामाS चांगिt काम करÁयास प्वp° करिt.
“. कम्थचाöयां¸या वाQ 5पि पवकासाS यxगदान दtिt.
”. 6Sर संसरांमधयt प्पSपनयुक्तìसाठी कम्थचारी Bbखिt.
•. संसरtमधयt 6Ķ संसकpSी 5पि िरंिरा पनमा्थि करÁयाS मदS करिt.
८. प्पश±ि काय्थøमांसाठी कम्थचाöयांचt नामपनद¥शन करिt.
6) MBO Sंýाचt SxNt 
MBO Sंýाचt (िĦSीचt) काही SxNt खािीिप्माि t 5हtS
. यासाठी Óयवसरािका ंना बराच वtb 5पि 9Kा्थ द्ावी िागSt.
. बö याचदा Óयवसरािक महßवा¸या नसÐया Sरी सहK मxKSा य tSीि
अशा 8पĥĶांवर भर दtSाS.
‘. बö याच वtbा िय्थवt±क 5पि कम ्थचारी यां¸याS भांPि हxSt कारि
िय्थवt±क 8¸च धयtयt ठtवÁयाचा प्यÂन करSाS , Sर कम्थचारी सवS
साठी कमी िàय ठ tवÁयाचा प्यÂन करSx. munotes.in

Page 198

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
198 () कामपFररी¸रा मूÐरमािनाचे ्वसतुपनķ िåरमार् (मािन) -
वसSुपनķ िåरमाि (मािन  प्माि) ÌहिKt मािनाचt असt प्माि Kt कम्थचाö यां¸या
नxकरी¸या वS्थनाबĥि¸या कpSी पकंवा 8िøमांवरून रtN मxKिt Kा9 शकSाS. अशा
वसSुपनķ प्मािांĬारt अनtक 8िøमांचा अËयास कtिा Kा9 शकSx K t सहK मxKSा
यtSाS. असt 8पĥĶाÂमक िåरमाि (मािन  प्माि) पवकपसS करÁयाS Cद्xपगक
अपभयंÂयांनी महßवाची भ ूपमका बKाविी 5ह t.
कामपगरी मूÐयमािनाचt काही वसSुपनķ िåरमाि (मािन  प्माि ) खािीिप्मािt
5हtS
अ) कामपगरीची मानकt Ìहिून कामाची गुिव°ा 5पि प्माि
ब) खच्थ 5पि नZा
क) 8ÂिादकSा मxKमाि
P) कम्थचाöयांचt माGारीचt (काम सxPून KाÁयाचt) िåरमाि
6) प्पSकाराचt िåरमाि (मािन)
अ) कामपFररीचरी मानके Ì्हर्ून कामाचरी Fुर््व°ा आपर् प्मार् -
कम्थचाö यां¸या कामपगरीच t मूÐयमािन करÁयासाठी कामपगरी¸या मानकांचt गुिाÂमक
Sसtच िåरमािाÂमक िåरमाि (मािन) पवकपसS कtिt गtिt 5हtS.
8Âिादन शाखा खािीि मxKमाि  िåरमाि वािरू शकSt
• 8ÂिापदS नगांची सं´या,
• St Sयार करÁयासाठी िागिारा व tb,
• नाकारिt गtिtÐया नगांची सं´या,
• भंगाराचt प्माि,
• यंýाSीि दxf, 6.
पवøì Óयवसरािक कामपगरीच t पनकf वािरू शकSx Kस t
• समाVानी úाहका ंची सं´या,
• प्ाĮ कtिtिी पवøìची र³कम 5पि िåरमाि ,
• सtवा पदिtÐया úाहकांचt प्माि (गुिx°र),
• 5िtÐया Søारी, 6. munotes.in

Page 199

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
199 प्शासकìय Óयवसरािक पिपिका¸या कामपगरीच t मूÐयमािन खािीि पनकfा ं¸या
5Vारt करू शकSx
• दÉSरी दाखि करSाना कtिtÐया ýुNéची सं´या,
• Nा6ि कtिtÐया अ±रांची सं´या,
• संगिकाS भरिtÐया PtNाचt प्माि,
• Âयासाठी िागिारा व tb 6.
Cद्xपगक अपभय ंÂयांनी, पवशtfS3 8ÂिादकS t¸या ±týाS, अशी काही मानक t
पनपIJS कtिी 5हtS. Óयवसरािक पक ंवा िय्थवt±काचt 8पĥĶ पकमान पदि tिt
सSर गाठिt 5पि नंSर चांगÐया, 8ÂकpĶ 5पि सवō°म कामपगरीसाठी पवपवV
सSरांचt मानक पनपIJS करिt हt असSt.
ब) िच्य आपर् नZा-
खच्थ 5पि नZा खाÂया ंनी मानसशास्त्र²ा ंना पवपशĶ खच ्थ 5पि नZा िåरमािt
पवकपसS करÁयास मदS क tिी 5हt Kी सामाÆयS3 कामपगरी¸या म ूÐयांकना¸या
प्पøयtS वािरिी KाSाS.
खचा्थ¸या िरीमािांमधयt अिÓयय, दtखभाि, मKूर, वरखच्थ, 6Âयादéमधयt हxिारा खच्थ
हxSx. नÉया¸या िरीमािांमधयt वtb, 8ÂिÆन 6. ची बचS यांचा समावtश हxSx.
पनि्थया¸या 5Vारt पकंमS प्मापिS क tिी Kा9 शकS t. ठरिtिा प्मापिS खच्थ 5पि
या खचा्थची पदशा यामVीि Zर कावर वåरķांचt मूÐयमािन कtिt KाSt.
खच्थ 5पि नZा ŀपĶकx न वािरÁयाचा 5िखी >क माग ्थ ÌहिKt मानवी संसाVन
पहशxब िĦS वािरि t. ही िĦS Óयवसरािका ंचt मूÐयमािन करS t. Kर Óयवसरािकान t
8ÂकpĶ कामपगरी 5पि भपवÕयासाठी चा ंगिी ±मSा असि tÐया िxकांची पनयुक्तì
5पि पवकास क tिा Sर Âयाचt सकाराÂमक म ूÐयमािन कtिt KाSt. िरंSु Kर बुपĦवान
िxकांची िुनपन्थयुक्तì करायची KासS वtb 5Ðयास अशा पवभागा¸या Óयवसरािका चt
नकाराÂमक मूÐयमािन करून Âया¸याकPून दंP 5कारिा KाSx. Sस tच >खाद्ा
पवपशĶ पवभागाS अपवĵास , संGf्थ पकंवा मनxVuय्थ कमी असÐयास , अशा पवभागा¸या
Óयवसरािकािा कमी मुÐयांकन पदिt KाSt.
क) 8Âिादकता मािन -
काय्थ±मSा मूÐयमािन मxKÁयासाठी 8ÂिादकSा मािन हा 5िखी >क महßवाचा
पनकf 5हt. हt मxKमाि प्रम अमtåरकtमधयt 8गम िाविt 5पि नंSर Kिान 5पि
युरxपियन दtशांनी Âयािा पसवकारिt. 8ÂिादकSा ही प्पS कम्थचारी - पवøì पकंवा
खचा्थ¸या सािt± पवøì यासार´या Óयािक िåरमािांS मxKिी KाSt.
8ÂिादकSा मािन हt Óयवसरािन 5पि कम ्थचाöयांना अपभप्ाय प्दान करS t. Sरापि,
असा अपभप्ाय 8ÂिादकSा KासS पक ंवा कमी का 5ह t हt सांगS नाही. munotes.in

Page 200

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
200 P) कम्यचाöरां¸रा माGाररीचे (काम सोिून जाÁराचे) िåरमार् (मािन) -
हt िåरमाि (मािन) Óयवसरािकां¸या कामपगरीच t मूÐयांकन करÁयासाठी वािरि t
KाSाS. कम्थचाöयांचt माGारीचt (काम सxPून KाÁयाचt) दxन महßवाचt िåरमाि (मािन)
खािीिप्मािt 5हtS.
. अनुिपसरSी (गuरहKtरी)
D. पवयxग 5पि ि ुनपन्थयुक्तì.
() अनुिपस्तरी (Fैर्हजेररी) : KासS गuरहKtरी हt संसरt¸या काय्थ±म काया्थसाठी
हापनकारक 5ह t. अपVक िxक ग uरहKर रापहÐयास क ंिनीची संसाVनt िूि्थििt
वािरिी Kा9 शकS नाहीS. ग uरहKtरीS वाQ हt असंSxfाचt ि±ि 5हt.
गuरहKtरीमुbt संसरt¸या संसाVनांचाही पनचरा हx9 शकSx कारि बदििtÐया
कम्थचाö यांना BÓहरNा6 म पकंवा दुÈिN िगार द्ावा िाग Sx. गuरहKर
असिtÐयां¸या Kागी बदिी क tिtिt कम्थचारी दtखीि पनयपमS कम ्थचाöयांप्मािt
काय्थ±म नसSाS.
() प्वरोF आपर् िुनपन्यरुक्ती  पवयxग 5पि िुनपन्थयुक्तì हt कम्थचाöयांचt माGारीचt
(काम सxPून KाÁयाचt) वािरिt Kािारt दुसरt पनकf 5हtS. िxक कंिनी पकंवा
पवपशĶ पवभाग सxP SाS कारि पवश tfS Âयां¸या नKदीकचा वåरķ अपVकारी
पकंवा सव्थसाVारिििt कंिनी Vxरि Âयांना अनुकूि नसSt.
मxठzया प्मािाSीि िुनपन्थयुक्तì ही Óयवसाय, úाहक संबंV 5पि
कामकाKाSीि पसरर Stिा वाईN प्कार t प्भापवS करू शकSt. >खाद्ा
संसरt¸या पवपशĶ पवभागाSीि मxठzया प्मािाSीि िुनपन्थयुक्तì
Óयवसरािकाबĥिची खराब प्पSमा पनमा्थि करSt. St असt दश्थवSt कì संबंपVS
ÓयवसरािकाकP t >कSर 5वÔयक मानवी स ंबंV कyशÐयाचा अभाव 5ह t
पकंवा Âया¸या Vxरिांमधयt काहीSरी चुकìचt 5 हt Kt  य ा ¸ य ा  प S ¸ य ा
पवभागाSीि कम्थचाöयां¸या मxठzया प्मािाSीि िुनपन्थयुक्तìचt कारि 5हt.
6) प्पतकाराचे मािन-
कामपगरी¸या मूÐयमािनाचा 5िखी >क सामाÆयिि t वािरिा Kािारा पनकf
ÌहिKt प्पSकाराचt माि. भारSीय 8द्xगा ंमधयt संGf्थ 5पि Søार ही >क सामाÆय
GNना 5हt. >खाद्ा¸या SÂकाb िय ्थवt±क पकंवा बvसबĥि असमाVाना¸या
Søारéची सं´या Âयाची काय्थशuिी सिĶ करtि.
Søारी कामावर िाbÐया Kािाö या ŀपĶकxनाबाबS अस ू शकSाS पकंवा नxकरीशी
संबंपVS नसिtÐया काही वuयपक्तक बाबéशी स ंबंपVS असू शकSाS. प्पSकाराच t दxन
महßवाचt प्कार खािीिप्माि t 5हtS.
() प्वरोधरी ्वत्यन : वåरķ पकंवा Óयवसरािनािा Kािीवि ूव्थक नाराK करÁयासाठी
काहीSरी अपनĶ पक ंवा पशĶाचारा¸या पवŁधद करिt. munotes.in

Page 201

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
201 () तक्रार : Søार ÌहिKt गाöहािी. ÓयवसरािकापवŁĦ Søारी दाखि क tÐयानt
Âयाची काय्थ±मSा 5पि Âया¸या कम ्थचाöयांमVीि असंSxfाचt प् म ा ि
कbÁयास मदS हx St.
”.’.” – कामपFररी मूÐरमािनाचे Zारदे (USES OF PERFORMANCE
APPRAISAL ):
कामपगरीचt मूÐयमािन Cद्xपगक Óयवसरtधयt पवपवV 8ĥtशांसाठी वािरिt KाSt.
कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचt काही महßवाच t 8ियxग खािीिप्माि t 5हtS
. कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचा 8ियxग कम ्थचाöया¸या कामपगरीच t मूÐयमािन
करÁयासाठी क tिा KाSx Ktिtकरून ÂयािापSिा खरा अपभप्ाय 5पि नxकरीच t
समुिदtशन पमbावt.
. कामपगरी¸या म ूÐयमािनामुbt िदxÆनSी, बदिी, िदावनSी, 6ÂयादéबाबS काही
Óयवसरािन पनि ्थय GtÁयास मदS हxS t.
‘. कामपगरीचt मूÐयमािन िय्थवt±कांना Âयां¸या कम्थचाö यांबĥि अपVक सKग 5पि
चyकस बनवSt कारि Âयांना मापहS असS t कì Âयांनी ®tिीकरि अK्थ भरिt Sसtच
Âयां¸या मूÐयांकन अहवािांचt समर्थन करिt अिtप±S 5हt.
४. कामपगरीचt मूÐयमािन कामगारा ंना Âयां¸या कामपगरी¸या 5Vारावर “खराब”
“सरासरी”, “चांगिt” 5पि “8ÂकpĶ” अशा पवपवV ® tिéमधयt वगêकpS करÁयास मदS
करSt Ktिtकरून नंSर या कामगारा ंना Âयानुसार प्tåरS पकंवा पशप±S करSा य tईि.
“. कामपगरी¸या प्मािाS िगार , बप±सt 5पि प्xÂसाहन t पनपIJS करÁयासाठी अन tक
8द्xगांमधयt कामपगरीचt मूÐयमािन दtखीि वािरिt गtिt 5हt.
”. कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचा 8ियxग कम ्थचाö यांना अपभप्ाय द tÁयासाठी दtखीि कtिा
KाSx Ktिtकरून Âयांची कंिनीमVीि पसरSी काय 5ह t, Âयां¸याकPून काय अिtप±S
5हt 5पि Âयांची ±मSा, Sाकद पक ंवा कमकुवSििा 6. काय 5ह tS हt समKSt.
•. प्पश±िा¸या 5वÔयकSा काय 5ह tS, प्पश±िाचा िाभ कxिािा पमbÁयाची
श³यSा 5हt हt पनVा्थåरS करÁयासाठी कामपगरीच t मूÐयमािन दtखीि वािरिt KाSt.
प्पश±ि िूि्थ LाÐयानंSर नxकरी¸या कामपगरीमधय t पकSी सुVारिा Lािी अस tि हt
ठरवून प्पश±ि काय ्थøमाचt मूÐय मxKÁयासाठी कामपगरीच t मूÐयमािन दtखीि
वािरिt Kा9 शकSt.
6Sर काही Zायद t िुQीिप्मािt 5हtS
. हt गपSशीि िĦSीन t संसराÂमक संसाVनांचt वाNि करÁयास मदS करS t.
. हt कम्थचाö यांना प्xÂसाहन 5पि ब±ीस द tÁयास मदS करS t.
‘. कम्थचाö यांना Âयां¸या कामाबĥि खरा अपभप्ाय द tÁयासाठी याचा वािर क tिा
KाSx.
४. हt समूहांमधयt पवĵास पनमा्थि करÁयास 5पि पनÕि± स ंबंV राखÁयास मदS
करSt. munotes.in

Page 202

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
202 “. हt >क Sंý 5हt जयाĬारt कम्थचाö यांना प्tåरS 5पि प्पशप± S कtिt Kा9 शकSt.
”. कम्थचारी पनयमांचt िािन करSाS ह t िाहÁयास मदS हxS t.
आिलरी प्Fतरी तिासा (Țhȶȴȼ ɊɀɆɃ PɃɀȸɃȶɄɄ ) :
अ) वरा´रा īा :
. कामपगरीचt मूÐयमािन.
. अद्यावS प्पश±िाचt महßव
ब) ्ोि³रात 8°र े īा :
‘. कामपगरीची मानकt Ìहिून SुÌही कामाची गुिव°ा 5पि प्माि कस t संबंपVS
करSा?
४. Sुम¸या बĥि¸या कामपगरी¸या म ुÐयमािना¸या GNना नम ूद करा.
”.“ सारांि (SUMMARY )
प्पश±ि ही >क अÐिकािीन श u±पिक प्पøया 5ह t जयाĬारt Óयवसरािकìय नसि tिt
कम्थचारी संGNनाÂमक 8पĥĶt साधय करÁयासाठी वाQीव िåरिामकारकS tसाठी 5वÔयक
Sांपýक ²ान 5पि कyशÐय t 5ÂमसाS करSाS.
噝èȡ”“ȡɮȡšȯ Ĥͧž¢Žȡ…Ȣ `ɮǑ‘çŠȯ, Ĥͧžͯ¢ कȯ ›ȯ ã™ȡ å™ÈȢȲ…Ȣ  Ȳəȡ ]ͨŽ
क˜[…ȡâ™ȡȲ“ȡ ]æ™क \ ›ȯã™ȡ Ĥͧž¢Žȡ…ȯ Ĥ˜ȡŽ ™ȡ“Ǖ ȡš ɮ™ȡ™…ȯ ‹š›ȯ ‡ȡȯ.
प्पश±िा¸या व tगवtगÑया िĦSी 5ह tS नxकरीवरीि प्पश±ि 5पि नxकरीबाह tरचt प्पश±ि.
नxकरीवरीि प्पश±िामधयt खािीि गxĶéचा समाव tश हxSx पZरSी (बदििारी) नxकरी,
पनयxपKS प्गSी , प्पश±ि 5पि सम ुिदtशन, िया्थयी (बदिी) िद 5पि कपनķ मंPbt.
नxकरीबाहtरीि प्पश±ि िĦSéमधय t हt समापवĶ 5हt वग्थ िĦSी, न³कि (सŀशीकरि) S ंý,
Óयवसाय पकंवा Óयवसरािन ख tb, सपमÂया 5पि िåरfदा 5पि वाचन, दूरदश्थन Sसtच
पÓहपPBĬारt सूचना.
प्पश±िाची पवपवV Sßव t 5हtS प्tरिा, सपøय सहभाग , प्गSी अहवाि , िुनब्थKाविी,
भागांमVीि प्पश±ि, S² प्पश±क, वuयपक्तक Zरक, प्पश±ि प्िािी , 5दश्थ पठकाि 5पि
प्पश±ि कािावVी .
प्पश±िाचt प् क ा र 5 हtS िåरचय  प्सSावना (प्tरि) प्पश±ि, कामाचt प् प श ± ि,
िदxÆनSीसाठी प्पश±ि , अद्यावS मापहSी दtिारt प्पश±ि 5पि ŀĶीकxना चt प्पश±ि.
पवकास ÌहिK t कम्थचाö यांना Âयां¸या पनयx³Âया¸या िापठ ंÊयानt Óयावसापयक प्पश±िाS ून
KाÁयासाठी पक ंवा Âयांची कyशÐयt सुVारÁयासाठी 5पि Âया ंचt ²ान 5पि Kीवन±tý िtशा
(कåरअर) वाQवÁयासाठी पशकÁया¸या स ंVéचा िाठिुरावा करÁयाची प्पøया 5ह t. पवकासाचt
कंिनीिा Sसtच कम्थचाöयांना Zायदtशीर 5हt.
कामपगरीचt मूÐयमािन ही 5Vीच सरापिS अि t±ा असिtÐया गN 5पि Óयक्तé¸या वासSपवक
वS्थनाचt मxKमाि 5पि म ूÐयमािन करÁयाची प्पøया 5ह t. काय्थ±मStचt मूÐयांकन अनtक
कारिांसाठी 5वÔयक 5ह t. कामपगरी¸या म ूÐयांकना¸या दxन िĦSी 5ह tS पनि्थयाÂमक munotes.in

Page 203

कम्थचारी भरSी¸या पनयुक्तì- िIJाS प्पøया
203 मूÐयांकन 5पि कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचt वसSुपनķ िåरमाि (मािन). कामपगरी¸या
मूÐयांकनाचा वािर 8द्xगाS अन tक 8ĥtशांसाठी कtिा KाSx.
कामपगरीचt मूÐयमािन हt Óयक्तìची पवĴtfनाÂमक मापहSी गxbा करÁयासाठी >क मyÐयवान
साVन असू शकSt. Sरापि, कामपगरीचt मूÐयमािन हt सवS3च Óयक्तì¸या पवĴtfिा¸या
मापहSीचt >कमtव स्त्रxS असू शकSt असा पवचार करिt यxµय वाNS असि t Sरी, St ŀÔय
अदूरदशê 5हt. प्Âय±ाS, गरKा पवĴtfिामधयt कामपगरीचt मूÐयमािन वािरÁयासाठी
Óयवसरािकास पवपवV प्कार¸या मापहSीमधयt प्वtश असिt 5पि अनtक KपNि पनि्थय Gtिt
5वÔयक असSt. >कापVक स्त्रxS असिtÐया कामपगरी¸या मूÐयमािनांमधयt गरKा मूÐयांकन
5पि वuयपक्तक कामपगरी वाQपवÁयासाठी >क साVन Ìहिून दxÆही ±मSा 5हtS. संसरा
Âयाचा वािर करS 5हtS.
”.” स्वाधरार (EXERCISES )
अ) िालरील प्वधान े चूक की बरोबर आ्ह ेत ते सांFा:
. वग्थ िĦSी पवपवV पवभाग 5पि िदा ंशी संबंपVS पवपवV अपVकारी या ं¸याS
िरसिरसंवाद पनमा्थि करSt.
. नxकरीवरीि प्पश±िामधय t सामाÆयS3 SापÂवक संकÐिना सिĶ क tÐया
KाSाS.
‘. कामपगरीचt मूÐयमािन कम्थचाöयांना पनŁÂसाही करS t.
४. समिाSbीवर असि tÐया (समवयसक) कम ्थचाöयांकPून कtÐया Kािाöया
®tिीकरिािt±ा अVीनसरांकPून कtिt Kािारt ®tिीकरि अपVक 8िय ुक्त
असÐयाचt 5Qbिt 5हt.
“. पवयxग 5पि िुनपन्थयुक्तì हt कम्थचाöयांचt प्पSकाराचt मािन Ìहिून वािरिt
KाSt.
ब) पदलेÐरा िरा्यरांिैकी स्वा्यत रोµर िरा्यर पन्विा:
. खािीि प्पश±ि Sßव नाही
(अ) वuयपक्तक Zरक, (ब) प्गSीचा अहवाि,
(क) अंमिबKाविी रĥबाSि, (P) प्पश±ि कािावVी
. अद्यावS मापहSी दtिाöया प्पश±िामाधयt खािीि प्पश±ि पदि t KाSt
(अ) नवीन GPामxPी , (ब) संGNना,
(क) नxकरी, (P) सहकारी
‘. पवकास हा खािीििuकì कxिाĬारt कtिा KाS नाही"
(अ) अपVनसर , (ब) बाहtरीि S²,
(क) सÐिागार, (P) प्tरकप्tरिादायक वक्तt
४. कामपगरीची मानक t Ìहिून 8Âिादन शाखा खािीि मxKमाि  िåरमाि
वािरSt munotes.in

Page 204

Óयवसरािन 5पि संGNना पवकास
204 (अ) समाVानी úाहका ंची सं´या, (ब) 8ÂिापदS नगांची सं´या,
(क) दÉSरी दाखि करSाना कtिtÐया ýुNéची सं´या,
(P) सtवा पदिtÐया úाहकांचt प्माि
“. कामपगरी¸या पनि ्थयाÂमक मूÐयमािनाची िĦS खािीिप्माि t 5हt
(अ) खच्थ 5पि नZा, (ब) काय ्थ±týावरीि सपम±ि,
(क) 8ÂिादकSा मािन, (P) प्पSकाराचt मािन
क) टरीिा पल्हा:
. प्पश±िाचt कम्थचाöयांसाठी Zायदt
. न³कि (सŀशीकरि) S ंý
‘. कम्थचारी पवकास
४. वåरķांकPून मूÐयमािन करÁया¸या िĦSी
“. 5िtखीय मािन िĦS
P) ्ोि³रात 8°र े īा:
. पZरÂया (बदििाöया) नxकरीच t कxिSt Zायदt 5हtS?
. प्पश±ि 5पि पवकास या ंमVीि Zरक सिĶ करा.
‘. समवयसक पकंवा अVीनसरांकPून कtÐया Kािाöया म ूÐयांकन िĦSीचt काही
SxNt कxिSt 5हtS"
४. कम्थचाöयांना MBO का 5वPS नाही ?
“. कामपगरी¸या म ूÐयमािनाचt कxिSt Zायदt 5हtS?
6) रोµर जोिzरा जुळ्वा: सतंभ 'अ' सतंभ 'ब' . पZरSी (बदििारी) नxकरी अ) गNचचा्थ 5यxपKS कtिी KाSt . सपमÂया ब) कपनķ Âया¸या िय्थवt±काची भूपमका बKावSx ‘. िया्थयी (बदिी) िद क) ‘ मपहनt St  वf¥ पNकSt ४. न³कि (सŀशीकरि) S ंý P) प्पश±िारê महßवा¸या बाबी हाSाbSाS “. कपनķ मंPbt 6) वासSपवकStची न³कि
 munotes.in

Page 205

12/13/22, 3:19 PMTurnitin Originality Report
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=0&eb=1&esm=0&oid=1980079512&sid=2473217720&n=1&m=0&svr=51&r=66.8394113…1/137Management and OrganizationalDevelopment III Marathi Version by IdolUniversity Of MumbaiFrom Management and OrganizationalDevelopment III Marathi Version(T.Y.B.Com Semester V)Processed on 13-Dec-2022 15:16 ISTID: 1980079512Word Count: 82155 Similarity Index1%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:1%Similarity by Source
123456789
Turnitin Originality Report
sources:< 1% match (student papers from 10-Aug-2022)Class: M.ComAssignment: M.Com Semester III EntrepreneurshipManagement Marathi VersionPaper ID: 1880942008< 1% match (student papers from 02-Aug-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-08-02< 1% match (student papers from 18-Nov-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-11-18< 1% match (student papers from 09-Dec-2022)Class: M.ComAssignment: Advertising and sales management marathiPaper ID: 1976171341< 1% match (student papers from 03-Aug-2022)Class: M.ComAssignment: Human Resource ManagementPaper ID: 1878348573< 1% match (student papers from 15-Nov-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-11-15< 1% match (student papers from 03-Aug-2022)Class: T.Y.B.ComAssignment: Commerce Semester V- Marketing Marathi VersionPaper ID: 1878358993< 1% match (student papers from 27-Oct-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-10-27< 1% match (student papers from 18-Nov-2022)Submitted to University of Mumbai on 2022-11-18munotes.in